Een historieprent uit 1622 De Waterschans nr. 1 2001 C.P. Inks Verkocht Op 24 november 2000 bezocht ik in de Grote Kerk te Breda de derde European Map Fair. Deze verkoop beurs, de enige van die omvang in Europa, wordt jaarlijks georgani seerd door de Stichting Historische Cartografie van de Nederlanden. Antiquariaten en uitgevers uit Ne derland, België, Engeland, Frank rijk en Duitsland toonden een ruim aanbod aan kaarten, prenten, globes, atlassen e.d. Bij de eerste stand was het al raak. Een gekleurde prent van Bergen op Zoom. Volgens de tekst boven de prent (Abriss der Stadt Bergen op Zoom, wie solche von Marquis Spi- nola belagert, hingegen von den Stadische starck defendirt worden) over het beleg in 1622. Eigenlijk was ik gelijk verkocht. Maar ja, het was nog maar de eerste stand. Toch maar even apart laten zetten. Drie uur later stapte ik, de koning te rijk, de Grote Kerk uit, met de prent on der de arm. De prent kocht ik omdat ik hem gewoon mooi vond. Pas later ging ik mij verdiepen in het verhaal in de prent. Historieprent De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) heeft honderden prenten opgele verd. Vooral belegeringen van ste den waren een geliefd onderwerp. In het algemeen vormen deze prenten een tamelijk betrouwbare bron over het verloop van een be leg, de verdedigings- en belege ringswerken en de posities van de partijen. Deze prenten, die con crete gebeurtenissen of situaties als onderwerp hebben, worden aange duid als historieprenten en kun nen, al naar gelang de wijze van af beelden, worden onderverdeeld in plattegronden en strijd-scènes. De plattegrond is vooral gereserveerd voor de belegering van steden. De plattegronden uit het begin van de Tachtigjarige Oorlog zijn nog tame lijk eenvoudig en niet loodrecht van boven weergegeven, maar van uit een schuin standpunt (zgn. vo gelvluchtperspectief). Meestal ver levendigen figuurtjes in het land schap de voorstelling. De strijd-scè nes zijn veel minder abstract uitge beeld en de soldaten zijn hierop duidelijk herkenbaar. Naarmate de oorlog vordert, wordt ook de histo rie-prent/plattegrond nauwkeuriger en met meer oog voor detail uitge voerd. Het vogelvluchtperspectief maakt steeds meer plaats voor de loodrechte projectie. Teksten, vaak in een cartouche, en legenda geven een nadere toelichting. Later krij gen de plattegronden ook kleine inzetten om bepaalde aspecten na der toe te lichten. De historieprent is het toenmalige middel bij uitstek om op een snelle en goedkope ma nier de gebeurtenissen in beeld, met tekst en uitleg, wereldkundig te maken. Het is het medium van de oorlogsverslaggever tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1). Bekende graveurs uit die tijd, van wie ook prenten met betrekking tot Bergen op Zoom bekend zijn, zijn met name: Frans Hogenberg, Bart- holomeus Dolendo, Claes Jansz. Visscher en Frans van Schooten. Maar niet zelden blijft de graveur onbekend. Ook het beleg van Bergen op Zoom in 1622 heeft een aantal his torieprenten, vooral plattegronden, opgeleverd. Van de kaarten en af beeldingen van het beleg in 1622 vond in 1972 een overzichts tentoonstelling plaats in het Mar kiezenhof (Bergen belegerd 1622). Ook tijdens de tentoonstelling 'Ber gen op Zoom in kaart gebracht' eind 1981-begin 1982 kwamen kaarten met betrekking tot 1622 aan de orde (2). 1622: wat er aan vooraf ging 1588. Parma kwam, zag, maar over won niet. Bergen op Zoom werd door ritmeester Parker goed verde digd. De befaamde gebroeders Bacx deden felle uitvallen en lever den strijd buiten de muren van de stad (3). Toen Parma het beleg van Bergen op Zoom moest opbreken, was dat zijn eerste nederlaag in de strijd op het vasteland. Steden als leper. Gent, Brugge, Brussel en Antwer pen hadden in de veldheer Alexan der Farnese, hertog van Parma, hun meerdere moeten erkennen. Mis schien werd Bergen op Zoom wel gered door de Spaanse koning Fi- lips II zelf. Hij riep namelijk Panna terug naar Frankrijk om daar de rust te herstellen. Hoewel Panna de koning aanried om eerst de reste rende opstandige Nederlandse pro vincies te veroveren, woog Frankrijk zwaarder. Op bevel van de koning richtte Panna zich in twee succes volle expedities tegen Frankrijk en deed op 19 september 1590 zijn in trede in Parijs (4). Hoe dan ook: Bergen op Zoom had het 'Spaans benauwd' gehad. De les uit 1588 was duidelijk. De verdedigingswerken van de stad wa ren niet met de tijd meegegaan. Voor de vijand waren bovendien de hoogten en de vele akkerwallen met houtgewas erop gunstig ge weest om de stad te naderen. Aan de landzijde was Bergen op Zoom volledig geblokkeerd geweest. Het openhouden van de haven was van levensbelang gebleken. Bevoorra dingsschepen uit Holland en Zee land konden zodoende af en aan voeren (5). Bergen op Zoom moest versterkt worden. Tussen 1589 en 1622 is er heel wat werk verzet. Poorten wer den vernieuwd en van bolwerken voorzien. Bij de Houwer werd ter beschenning van de watermolen het Watennolenbolwerk en het De Waterschans nr. 1 2001 Angcri, hinden voiikn.^6ü^ifimflKfM.rlmrkit. j i o Abriss der Stadt Bergen op Zoom, wie solche von Marquis Spinola belagert, hingegen von den Stadische starck defendirt worden. Over het beleg in 1622. Oranjebolwerk gerealiseerd. Het bolwerk Boerenverdriet kwam tot stand. Grachten en wallen werden versterkt. Door de verbetering van het geschut moest de vijand zo ver mogelijk van de eigenlijke stadsom walling (hoofdwal) worden gehou den. Bedekte wegen voorzien van voorwallen en voorgrachten kwa men tot stand. De omgeving van Bergen op Zoom (behalve ter plaatse van de Hoge en Lage Me ren) kon niet onder water worden gezet. Dit terrein moest daarom worden afgegraven of binnen de versterkingen worden getrokken. Zo kwamen de redoute Kijk in de Pot en het Groot Hoornwerk buiten de Bospoort (tijdens de belegering van 1622 aangepast en later aangeduid als Nieuw Beckafi) tot stand. De redoute Kijk in de Pot stond op de Holwegenberg, het Groot Hoorn werk nam een van de hoogste pun ten in het grotendeels gerooide Bergse Bos in beslag. In de jaren 1615-1618 werd gewerkt aan de ver sterking van het havenfront. Het ha venfront werd meer westwaarts ge schoven en kreeg de naam Beckaff (6). Aan de haven werden nieuwe for ten gebouwd en bestaande forten versterkt. In 1606 werd de redoute Borgerschans aangelegd. De forten Zuidschans en Noordschans sloten aan bij de versterkingen en forten (Oranje, Maurits, Zeeland en Nas sau) van de vesting Tholen aan de Eendracht (7). Het beleg van 1622 Na de rust van het Twaalfjarig Be stand (1609-1621) werden de wa pens tussen Spanje en de opstan dige Nederlanden weer opgeno men. Spanje was in het offensief en poogde met een klinkende over winning de Nederlanden op de knieën te krijgen. Bergen op Zoom was een strategisch gelegen vesting, van groot belang voor de Repu bliek der Verenigde Nederlanden. Door het innemen van Bergen op Zoom zou de vijand de mogelijk heid hebben door te stoten naar Zeeland. Daarmee werd het hart van de Republiek (Holland) be dreigd en kwam tevens de Schelde, en daarmee de vaarweg naar Ant werpen, onder Spaanse controle. Het beleg rond Bergen op Zoom verliep als volgt: de Spanjaarden onder leiding van Louis de Velasco hadden op 18 juli 1622 de vesting Steenbergen ingenomen. Hij liet vervolgens een stormaanval op Ber gen op Zoom uitvoeren, die on middellijk werd afgeslagen. Die 11 rrr r.3!nr --s:-ncr-r ?fi ,-;r /-h [votl Ekujjjnoer_ few Weer

Periodieken

De Waterschans | 2001 | | pagina 6