Een historieprent uit 1622
De Waterschans nr. 1 2001
C.P. Inks
Verkocht
Op 24 november 2000 bezocht ik
in de Grote Kerk te Breda de derde
European Map Fair. Deze verkoop
beurs, de enige van die omvang in
Europa, wordt jaarlijks georgani
seerd door de Stichting Historische
Cartografie van de Nederlanden.
Antiquariaten en uitgevers uit Ne
derland, België, Engeland, Frank
rijk en Duitsland toonden een
ruim aanbod aan kaarten, prenten,
globes, atlassen e.d.
Bij de eerste stand was het al raak.
Een gekleurde prent van Bergen op
Zoom. Volgens de tekst boven de
prent (Abriss der Stadt Bergen op
Zoom, wie solche von Marquis Spi-
nola belagert, hingegen von den
Stadische starck defendirt worden)
over het beleg in 1622. Eigenlijk
was ik gelijk verkocht. Maar ja, het
was nog maar de eerste stand. Toch
maar even apart laten zetten. Drie
uur later stapte ik, de koning te rijk,
de Grote Kerk uit, met de prent on
der de arm.
De prent kocht ik omdat ik hem
gewoon mooi vond. Pas later ging
ik mij verdiepen in het verhaal in
de prent.
Historieprent
De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648)
heeft honderden prenten opgele
verd. Vooral belegeringen van ste
den waren een geliefd onderwerp.
In het algemeen vormen deze
prenten een tamelijk betrouwbare
bron over het verloop van een be
leg, de verdedigings- en belege
ringswerken en de posities van de
partijen. Deze prenten, die con
crete gebeurtenissen of situaties als
onderwerp hebben, worden aange
duid als historieprenten en kun
nen, al naar gelang de wijze van af
beelden, worden onderverdeeld in
plattegronden en strijd-scènes. De
plattegrond is vooral gereserveerd
voor de belegering van steden. De
plattegronden uit het begin van de
Tachtigjarige Oorlog zijn nog tame
lijk eenvoudig en niet loodrecht
van boven weergegeven, maar van
uit een schuin standpunt (zgn. vo
gelvluchtperspectief). Meestal ver
levendigen figuurtjes in het land
schap de voorstelling. De strijd-scè
nes zijn veel minder abstract uitge
beeld en de soldaten zijn hierop
duidelijk herkenbaar. Naarmate de
oorlog vordert, wordt ook de histo
rie-prent/plattegrond nauwkeuriger
en met meer oog voor detail uitge
voerd. Het vogelvluchtperspectief
maakt steeds meer plaats voor de
loodrechte projectie. Teksten, vaak
in een cartouche, en legenda geven
een nadere toelichting. Later krij
gen de plattegronden ook kleine
inzetten om bepaalde aspecten na
der toe te lichten. De historieprent
is het toenmalige middel bij uitstek
om op een snelle en goedkope ma
nier de gebeurtenissen in beeld,
met tekst en uitleg, wereldkundig te
maken. Het is het medium van de
oorlogsverslaggever tijdens de
Tachtigjarige Oorlog (1).
Bekende graveurs uit die tijd, van
wie ook prenten met betrekking tot
Bergen op Zoom bekend zijn, zijn
met name: Frans Hogenberg, Bart-
holomeus Dolendo, Claes Jansz.
Visscher en Frans van Schooten.
Maar niet zelden blijft de graveur
onbekend.
Ook het beleg van Bergen op
Zoom in 1622 heeft een aantal his
torieprenten, vooral plattegronden,
opgeleverd. Van de kaarten en af
beeldingen van het beleg in 1622
vond in 1972 een overzichts
tentoonstelling plaats in het Mar
kiezenhof (Bergen belegerd 1622).
Ook tijdens de tentoonstelling 'Ber
gen op Zoom in kaart gebracht'
eind 1981-begin 1982 kwamen
kaarten met betrekking tot 1622
aan de orde (2).
1622: wat er aan vooraf ging
1588. Parma kwam, zag, maar over
won niet. Bergen op Zoom werd
door ritmeester Parker goed verde
digd. De befaamde gebroeders
Bacx deden felle uitvallen en lever
den strijd buiten de muren van de
stad (3).
Toen Parma het beleg van Bergen
op Zoom moest opbreken, was dat
zijn eerste nederlaag in de strijd op
het vasteland. Steden als leper.
Gent, Brugge, Brussel en Antwer
pen hadden in de veldheer Alexan
der Farnese, hertog van Parma, hun
meerdere moeten erkennen. Mis
schien werd Bergen op Zoom wel
gered door de Spaanse koning Fi-
lips II zelf. Hij riep namelijk Panna
terug naar Frankrijk om daar de
rust te herstellen. Hoewel Panna de
koning aanried om eerst de reste
rende opstandige Nederlandse pro
vincies te veroveren, woog Frankrijk
zwaarder. Op bevel van de koning
richtte Panna zich in twee succes
volle expedities tegen Frankrijk en
deed op 19 september 1590 zijn in
trede in Parijs (4).
Hoe dan ook: Bergen op Zoom
had het 'Spaans benauwd' gehad.
De les uit 1588 was duidelijk. De
verdedigingswerken van de stad wa
ren niet met de tijd meegegaan.
Voor de vijand waren bovendien de
hoogten en de vele akkerwallen
met houtgewas erop gunstig ge
weest om de stad te naderen. Aan
de landzijde was Bergen op Zoom
volledig geblokkeerd geweest. Het
openhouden van de haven was van
levensbelang gebleken. Bevoorra
dingsschepen uit Holland en Zee
land konden zodoende af en aan
voeren (5).
Bergen op Zoom moest versterkt
worden. Tussen 1589 en 1622 is er
heel wat werk verzet. Poorten wer
den vernieuwd en van bolwerken
voorzien. Bij de Houwer werd ter
beschenning van de watermolen
het Watennolenbolwerk en het
De Waterschans nr. 1 2001
Angcri, hinden voiikn.^6ü^ifimflKfM.rlmrkit. j i o
Abriss der Stadt Bergen op Zoom, wie solche von Marquis Spinola belagert, hingegen von den Stadische starck defendirt worden.
Over het beleg in 1622.
Oranjebolwerk gerealiseerd. Het
bolwerk Boerenverdriet kwam tot
stand. Grachten en wallen werden
versterkt. Door de verbetering van
het geschut moest de vijand zo ver
mogelijk van de eigenlijke stadsom
walling (hoofdwal) worden gehou
den. Bedekte wegen voorzien van
voorwallen en voorgrachten kwa
men tot stand. De omgeving van
Bergen op Zoom (behalve ter
plaatse van de Hoge en Lage Me
ren) kon niet onder water worden
gezet. Dit terrein moest daarom
worden afgegraven of binnen de
versterkingen worden getrokken. Zo
kwamen de redoute Kijk in de Pot
en het Groot Hoornwerk buiten de
Bospoort (tijdens de belegering van
1622 aangepast en later aangeduid
als Nieuw Beckafi) tot stand. De
redoute Kijk in de Pot stond op de
Holwegenberg, het Groot Hoorn
werk nam een van de hoogste pun
ten in het grotendeels gerooide
Bergse Bos in beslag. In de jaren
1615-1618 werd gewerkt aan de ver
sterking van het havenfront. Het ha
venfront werd meer westwaarts ge
schoven en kreeg de naam Beckaff
(6).
Aan de haven werden nieuwe for
ten gebouwd en bestaande forten
versterkt. In 1606 werd de redoute
Borgerschans aangelegd. De forten
Zuidschans en Noordschans sloten
aan bij de versterkingen en forten
(Oranje, Maurits, Zeeland en Nas
sau) van de vesting Tholen aan de
Eendracht (7).
Het beleg van 1622
Na de rust van het Twaalfjarig Be
stand (1609-1621) werden de wa
pens tussen Spanje en de opstan
dige Nederlanden weer opgeno
men. Spanje was in het offensief en
poogde met een klinkende over
winning de Nederlanden op de
knieën te krijgen. Bergen op Zoom
was een strategisch gelegen vesting,
van groot belang voor de Repu
bliek der Verenigde Nederlanden.
Door het innemen van Bergen op
Zoom zou de vijand de mogelijk
heid hebben door te stoten naar
Zeeland. Daarmee werd het hart
van de Republiek (Holland) be
dreigd en kwam tevens de Schelde,
en daarmee de vaarweg naar Ant
werpen, onder Spaanse controle.
Het beleg rond Bergen op Zoom
verliep als volgt: de Spanjaarden
onder leiding van Louis de Velasco
hadden op 18 juli 1622 de vesting
Steenbergen ingenomen. Hij liet
vervolgens een stormaanval op Ber
gen op Zoom uitvoeren, die on
middellijk werd afgeslagen. Die
11
rrr r.3!nr --s:-ncr-r
?fi ,-;r /-h
[votl Ekujjjnoer_
few Weer