Bergen op Zoom in het nadeel:
een vonnis over de Brabantse watertol (1504) nader bekeken
De Waterschans nr. 1 2001
aanval werd wel het begin van een
langdurig beleg, dat vanaf 1 augus
tus door de veldheer Spinola werd
geleid. De stad werd in een halve
cirkel aan de landzijde ingesloten.
Ze bleef vanaf het water bereikbaar
voor de aanvoer van troepen, mu
nitie en voedsel. De Spanjaarden
hadden een groot kamp opgesla
gen ten noorden van de stad op
een hoger gelegen deel van Noord
geest; ongeveer ter plaatse van de
huidige Staakberg, Groenewoudse-
weg tot aan de Melanenweg. Hier
lag het leger onder aanvoering van
Spinola. Aan de zuidzijde van de
stad hadden de Spanjaarden een
tweede kamp tussen de huidige
Stalenbrug en de Rooseveltlaan.
Dit leger stond onder leiding van
Don Cordua. De strijd speelde zich
op twee fronten af. Aan de noord
zijde bij de omgeving van de hui
dige Halsterseweg, Boerenverdriet
en aan de zuidzijde bij Plein 13,
Galgebaan, Zwarteweg. De stad
werd zodoende aan twee kanten
bestookt. Het Staatse leger werd
bijgestaan door een regiment Wa
len (gelegerd aan de noordzijde
onder leiding van kolonel Philips
de Levin, heer van Famars) en een
regiment Schotten (gelegerd aan de
zuidzijde onder leiding van kolonel
Sir Robert Henderson). In de di
recte omgeving van de stad werden
stukken land onder water gezet, on
der meer bij de Melanen en de
polders langs de Eendracht. Daar
door kon voorkomen worden dat
de vijand optrok naar de haven. De
belegering duurde van 18 juli tot 3
oktober 1622. Door de komst van
de legers onder aanvoering van
prins Maurits werd het beleg dooi
de Spanjaarden op 2 en 3 oktober
opgebroken (8). Gedurende de be
legering werd er ook flink gegraven
en bergen zand verzet. Bestaande
versterkingen werden verbeterd. Zo
kwamen er onder meer hoornwer
ken tot stand bij het bolwerk Boe
renverdriet, het Wouwse bolwerk,
het Begijnenbolwerk en het Oran-
jebolwerk. Retranchementen en ra
velijnen worden aangelegd tussen
de hoornwerken van het bolwerk
Boerenverdriet en van het Begij
nenbolwerk. Hetzelfde gebeurde
tussen het hoornwerk van het
Wouwse bolwerk en het hoornwerk
bij de Bospoort. Tussen de Bos
poort en Kijk in de Pot werd een
retranchement aangelegd. Zo ont
stonden er ook een halve maan
aan de haven en de Crabbeschans
met een retranchement naar het
bolwerk Boerenverdriet (9).
Het verhaal in de prent
De prent heeft als historieprent tot
doel de belangstellende burger op
de hoogte te stellen van het nieuws
en de gang van zaken tijdens het
beleg van 1622. Bovenstaande fei
ten zouden we dus in de prent
moeten kunnen zien. Even kijken
of het een beetje klopt. Vooraf
moet nog worden opgemerkt, dat
de afstanden en verhoudingen in
dit soort prenten vaak met opzet
werden aangepast. Het moest na
tuurlijk allemaal wel 'op de foto
passen'. Zo is bijvoorbeeld de af
stand tot Steenbergen kleiner weer
gegeven dan in werkelijkheid het
geval is, omdat ook dit stadje bij de
oorlogshandelingen rond het beleg
een rol speelde (10). Op het eiland
Tholen en de wallen en verdedi
gingswerken van de stad Bergen op
Zoom wappert de rood-wit-blauwe
vlag, symbool van Oranje, de Geu
zen, de Opstand en de Republiek.
De stellingen van de Spanjaarden
kunnen worden herkend aan de
rode vlag met het Andrieskruis (11).
In de prent zien we de volgende
verdedigingswerken van Bergen op
Zoom. Bij de haven en de Schelde,
hier aangeduid als Cromvliet (zo
heette een deel van de Schelde),
van rechts naar links: redoute Kijk
in de Pot, de Borgerschans (aange
duid als Bumerschans), de Zuid
schans en de Noordschans. Boven
de Noordschans ligt een nogal
groot uitgevallen halve maan. Links
hiervan ligt de Crabbeschans, die
met een retranchement is verbon
den met het hoornwerk van het
bolwerk Boerenverdriet. Vervolgens
met de wijzers van de klok mee: de
retranchementen en ravelijnen tus
sen het hoornwerk van het bolwerk
Boerenverdriet en het hoornwerk
van het Begijnenbolwerk. Hier
heeft de prentenmaker zich vergist.
Een ravelijn gelegen tussen het
Steenbergsbolwerk en het Begij
nenbolwerk heeft hij aangezien
voor het Begijnenbolwerk en daar
het hoornwerk bij geplaatst. Hier
door is het Begijnenbolwerk te ver
doorgeschoven en aan de onder
water liggende Meren komen te lig
gen (12). Dan het hoornwerk van
het Wouwse bolwerk, dat door de
aangebrachte retranchementen en
ravelijnen als het ware is versmol
ten met het Groot Hoornwerk bij
de Bospoort. Vervolgens het retran
chement van de Bospoort, naar de
Kijk in de Pot, het Belvedèrebol-
werk, het Oranjebolwerk (waarbij
het aangelegde hoornwerk ont
breekt) en het Watermolenbolwerk
bij de Houwer. Het stratennet van
de stad Bergen op Zoom is overi
gens zeer gebrekkig weergegeven.
Behalve de aanvals- en verdedi
gingswerken zijn nog aangegeven
de onder water staande Hoge en
Lage Meren, de heuvelrand van de
Raaijberg, de Noordgeest en de
Konijnsberg (later: Vossenberg), die
hier Konigsberg wordt genoemd,
en het onderwater staande Noord-
land (later Theodoruspolder) (13).
De hoge gebieden zijn donker
groen, de onder water gezette ge
bieden zijn geel ingekleurd. Op de
Raaijberg zien we de galg en het rad
weergegeven. Het rad heeft overi
gens veel weg van een hedendaagse
schotelantenne. In het noordwes
ten ligt het Lange Water en de on
der water gezette Heer Boudewijns-
polder. We zien de polders en het
eiland Tholen met aan de ene zijde
van de Eendracht (hier Vosmeer
genoemd, een andere naam voor
een deel van de Eendracht) de for
ten Oranje, Maurits, Zeeland en
Nassau en het hoornwerk Slikken-
burg en de redoute Mollegat. Aan
de andere zijde van de Eendracht
zien we behalve de stad Tholen
een groot aantal redoutes, zoals
Nieuwveer, Papemuts, Botshooft,
Karnemelkspot, Kallekenskint en
Mosselhoek (14). Volgens onze ver
slaggever is er van man tot man ge
vochten aan het zuidfront. Aan het
noordfront beperkt men zich vol
gens hem tot kanonschoten.
Slot
Een historieprent/plattegrond van
een belegering van een stad kun
nen we omschrijven als een prent,
die informatie verschaft over het
verloop van een beleg, de verdedi-
gings- en belegeringswerken en de
posities van de partijen. Als we
deze omschrijving toepassen op de
hier behandelde prent kan volgens
mij gesteld worden dat er sprake is
van een al met al geslaagde histo
rieprent. In alle eenvoud vertelt de
prent immers ook nu nog het ver
haal van het beleg van Bergen op
Zoom in 1622. Mooi toch? Jammer
genoeg heb ik niet kunnen achter
halen wie de graveur en de 'afzetter'
De Waterschans nr. 1 2001
(hiermee werd degene aangeduid
die de kaart kleurde) zijn van deze
prent (15).
Verklaring vestingbouwkundige
termen
Bedekte wegweg langs de oever
aan de veldzijde voorzien van een
voorwal en een voorgracht. Bol
werkvijfhoekige uitbouw van een
muur of wal. Ook wel bastion ge
noemd. Halve maan: verdedigbaar
eiland in vestinggracht, voor de
punt van een bolwerk of ravelijn
gelegen. Hoornwerk: langgerekt bui
tenwerk, aan de veldzijde voorzien
van twee halve bastions. Ravelijn:
verdedigbaar eiland in de gracht
tussen de bastions gelegen. Red
oute: vierkante versterkte toren of
vierkant aarden veldwerk. Retran
chement: afsnijding door middel
van een wal of muur (16).
Noten.
Dr. Willem van Ham
De moderne reiziger zal in het bui
tenland wel eens tolwegen zijn te
genkomen, maar rond 1500 waren
die nog schering en inslag. Voor
het gebruik van de landwegen en
de bevaarbare rivieren moest men
vrijwel overal tol betalen. Plaatselijk
stonden er kantoren of lagen er
wachtschepen waar men contro
leerde of hieraan was voldaan. Een
en ander hing samen met de macht
die de adel uitoefende over de
land- en waterwegen. Zijn rechten
op de rivieren met haar mondin
gen en de binnenzeeën stonden
bekend als het stroomrecht. In be
ginsel kwam dit slechts aan konin
gen en keizers toe; het was dus een
regaal (koninklijk) recht. In de Ne
derlanden hadden de landsheren
(de hertog van Brabant, de graven
van Holland en Zeeland, Vlaande
ren enz.) zich er meester van ge
maakt 1Van het stroomrecht
leidden zij allerlei andere rechten
af, zoals tol-, geleide-, veer-, visserij
en aanwasrechten (2).
Dit artikel behandelt het eindvon
nis (1504) in een rechtszaak over
de betaling van de 'grote' Brabantse
watertol, één van de vier tollen die
namens de hertog van Brabant te
Antwerpen werd geheven. Dat was
een rechtstreekse heffing op de in-
en uitvoer op de Brabantse stro
men en in de daaraan gelegen ha
vens (3). Bergen op Zoom was voor
het vervoer te water afhankelijk van
de rivier de Schelde, waarmee de
stad door een havenkanaal verbon
den was. Op die rivier hadden de
schippers te maken met de geves
tigde rechten van de hertog van
Brabant en van de graaf van Hol
land en Zeeland. Voer men de ha
ven uit dan bleek onmiddellijk dat
Bergen een grensplaats was. Voor
bij de toenmalige zuidoostpunt van
Tholen, Foxoorde genoemd, was
men al op de Zeeuwse stroom (4).
Schippers die daarvan geen vrijstel
ling hadden, zoals de Bergse die
wel bezaten, moesten tol betalen in
het Zeeuwse tolkantoor te Bergen
op Zoom. Het was een nevenvesti
ging van het tolhuis van lerseker-
oord, dat tegenover de havenmon
ding op de Zuid-Bevelandse oever
onder de parochie Assemans-
broeke lag (5). Wie naar het zuiden
voer, moest langs de Brabantse
Scheldearm die langs Zuid-Beve
land richting Zandvliet liep en zich
ten zuiden van Ossendrecht split
ste. Verder de rivier op kon men de
rede van Antwerpen bereiken en de
Brabantse en Vlaamse havens nog
hoger op de stroom. Bij Zandvliet
passeerde men de monding van de
Honte, die later Westerschelde
heette, gelegen tussen Stockachter
op de Brabantse en Hontemuden
of Hont(e)oorde op de Vlaamse
oever. Dit water viel weer onder de
Zeeuwse tol (6).
De toestand was ingewikkeld ge
noeg om problemen op te leveren.
Soms leidde dat tot langdurige
rechtszaken. Voor een goed begrip
lijkt het nuttig, in het kort te vertcl-
13
(1). M.P. van Maarseveen en J.W.L. Hilkhuij-
sen. Van Breda tot Hulst - van schilderij tot
tegel. pg. 143-144 en 162-163. In: 1648 Vrede
van Munster, feit en verbeelding, Zwolle
1998; (2). WA van Ham, Bergen belegerd
1622, tentoonstellingscatalogus 1972 (alge
mene inleiding met beschrijving beleg en
catalogusnrs.; geen afbeeldingen) en W. A
van Ham, Bergen op Zoom in kaart ge
bracht. Studies uit Bergen op Zoom, reeks
monografieën nr. 2, Bergen op Zoom 1981.
Deze laatste uitgave gaat ook kort in op di
verse soorten kaarten en bevat afbeeldingen
van plattegronden; (3). WA van Ham,
Merck toch hoe sterck Studies uit Bergen
op Zoom nr. 4. Bergen op Zoom 1982, pg. 4;
(4). A van der Lent, De opstand in de Ne
derlanden (1555-1609), Utrecht/Antwerpen
1995, pg. 125 en 133; (5). WA van Ham, a.w.
1982, pag. 51-56;
(6). WA. van Ham, a.w. 1982, pag. 56-65; (7).
WA van Ham, a.w. 1982, pag. 107-112; (8).
Bovenstaande tekst is bijna ongewijzigd
overgenomen uit: Bergse Impressies nr. 07.
De ontvangst van prins Maurits in 1622, Ge
meentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom
2000; (9). Voor een uitgebreid overzicht
wordt verder verwezen naar Bergen op
Zoom in kaart en beeld, aflevering 16, Kaart
van de belegering in 1622, Gemeentelijk A-
chiefdienst Bergen op Zoom 1991. De in
deze passage genoemde halve maan bij de
haven wordt overigens door Van Ham aan
geduid als ravelijn. Zie WA van Ham, a.w.
1982, pg 66 en 67; (10). Vergelijk: WA van
Ham, a.w. 1981, pg. 40; 11Vergelijk; A van
der Lent, a.w. 1995, pg. 72 en 75; (12). Verge
lijk: WA. van Ham, a.w. 1982, pg. 70 en 71;
(13). Vergelijk: WA van Ham, a.w.1981, pg.
40; (14). Vergelijk: WA van Ham, a.w. 1982,
pg. 66 en 110; (15). J.J. Vredenberg-Alink
Spiegel der Wereld, Nederlandse kaartma-
kers en hun werk. Utrecht 1969, pg. 19; (16).
Ontleend aan WA van Ham, a.w. 1982, pg.
139 en 140.