Bergen op Zoom in het nadeel: een vonnis over de Brabantse watertol (1504) nader bekeken De Waterschans nr. 1 2001 aanval werd wel het begin van een langdurig beleg, dat vanaf 1 augus tus door de veldheer Spinola werd geleid. De stad werd in een halve cirkel aan de landzijde ingesloten. Ze bleef vanaf het water bereikbaar voor de aanvoer van troepen, mu nitie en voedsel. De Spanjaarden hadden een groot kamp opgesla gen ten noorden van de stad op een hoger gelegen deel van Noord geest; ongeveer ter plaatse van de huidige Staakberg, Groenewoudse- weg tot aan de Melanenweg. Hier lag het leger onder aanvoering van Spinola. Aan de zuidzijde van de stad hadden de Spanjaarden een tweede kamp tussen de huidige Stalenbrug en de Rooseveltlaan. Dit leger stond onder leiding van Don Cordua. De strijd speelde zich op twee fronten af. Aan de noord zijde bij de omgeving van de hui dige Halsterseweg, Boerenverdriet en aan de zuidzijde bij Plein 13, Galgebaan, Zwarteweg. De stad werd zodoende aan twee kanten bestookt. Het Staatse leger werd bijgestaan door een regiment Wa len (gelegerd aan de noordzijde onder leiding van kolonel Philips de Levin, heer van Famars) en een regiment Schotten (gelegerd aan de zuidzijde onder leiding van kolonel Sir Robert Henderson). In de di recte omgeving van de stad werden stukken land onder water gezet, on der meer bij de Melanen en de polders langs de Eendracht. Daar door kon voorkomen worden dat de vijand optrok naar de haven. De belegering duurde van 18 juli tot 3 oktober 1622. Door de komst van de legers onder aanvoering van prins Maurits werd het beleg dooi de Spanjaarden op 2 en 3 oktober opgebroken (8). Gedurende de be legering werd er ook flink gegraven en bergen zand verzet. Bestaande versterkingen werden verbeterd. Zo kwamen er onder meer hoornwer ken tot stand bij het bolwerk Boe renverdriet, het Wouwse bolwerk, het Begijnenbolwerk en het Oran- jebolwerk. Retranchementen en ra velijnen worden aangelegd tussen de hoornwerken van het bolwerk Boerenverdriet en van het Begij nenbolwerk. Hetzelfde gebeurde tussen het hoornwerk van het Wouwse bolwerk en het hoornwerk bij de Bospoort. Tussen de Bos poort en Kijk in de Pot werd een retranchement aangelegd. Zo ont stonden er ook een halve maan aan de haven en de Crabbeschans met een retranchement naar het bolwerk Boerenverdriet (9). Het verhaal in de prent De prent heeft als historieprent tot doel de belangstellende burger op de hoogte te stellen van het nieuws en de gang van zaken tijdens het beleg van 1622. Bovenstaande fei ten zouden we dus in de prent moeten kunnen zien. Even kijken of het een beetje klopt. Vooraf moet nog worden opgemerkt, dat de afstanden en verhoudingen in dit soort prenten vaak met opzet werden aangepast. Het moest na tuurlijk allemaal wel 'op de foto passen'. Zo is bijvoorbeeld de af stand tot Steenbergen kleiner weer gegeven dan in werkelijkheid het geval is, omdat ook dit stadje bij de oorlogshandelingen rond het beleg een rol speelde (10). Op het eiland Tholen en de wallen en verdedi gingswerken van de stad Bergen op Zoom wappert de rood-wit-blauwe vlag, symbool van Oranje, de Geu zen, de Opstand en de Republiek. De stellingen van de Spanjaarden kunnen worden herkend aan de rode vlag met het Andrieskruis (11). In de prent zien we de volgende verdedigingswerken van Bergen op Zoom. Bij de haven en de Schelde, hier aangeduid als Cromvliet (zo heette een deel van de Schelde), van rechts naar links: redoute Kijk in de Pot, de Borgerschans (aange duid als Bumerschans), de Zuid schans en de Noordschans. Boven de Noordschans ligt een nogal groot uitgevallen halve maan. Links hiervan ligt de Crabbeschans, die met een retranchement is verbon den met het hoornwerk van het bolwerk Boerenverdriet. Vervolgens met de wijzers van de klok mee: de retranchementen en ravelijnen tus sen het hoornwerk van het bolwerk Boerenverdriet en het hoornwerk van het Begijnenbolwerk. Hier heeft de prentenmaker zich vergist. Een ravelijn gelegen tussen het Steenbergsbolwerk en het Begij nenbolwerk heeft hij aangezien voor het Begijnenbolwerk en daar het hoornwerk bij geplaatst. Hier door is het Begijnenbolwerk te ver doorgeschoven en aan de onder water liggende Meren komen te lig gen (12). Dan het hoornwerk van het Wouwse bolwerk, dat door de aangebrachte retranchementen en ravelijnen als het ware is versmol ten met het Groot Hoornwerk bij de Bospoort. Vervolgens het retran chement van de Bospoort, naar de Kijk in de Pot, het Belvedèrebol- werk, het Oranjebolwerk (waarbij het aangelegde hoornwerk ont breekt) en het Watermolenbolwerk bij de Houwer. Het stratennet van de stad Bergen op Zoom is overi gens zeer gebrekkig weergegeven. Behalve de aanvals- en verdedi gingswerken zijn nog aangegeven de onder water staande Hoge en Lage Meren, de heuvelrand van de Raaijberg, de Noordgeest en de Konijnsberg (later: Vossenberg), die hier Konigsberg wordt genoemd, en het onderwater staande Noord- land (later Theodoruspolder) (13). De hoge gebieden zijn donker groen, de onder water gezette ge bieden zijn geel ingekleurd. Op de Raaijberg zien we de galg en het rad weergegeven. Het rad heeft overi gens veel weg van een hedendaagse schotelantenne. In het noordwes ten ligt het Lange Water en de on der water gezette Heer Boudewijns- polder. We zien de polders en het eiland Tholen met aan de ene zijde van de Eendracht (hier Vosmeer genoemd, een andere naam voor een deel van de Eendracht) de for ten Oranje, Maurits, Zeeland en Nassau en het hoornwerk Slikken- burg en de redoute Mollegat. Aan de andere zijde van de Eendracht zien we behalve de stad Tholen een groot aantal redoutes, zoals Nieuwveer, Papemuts, Botshooft, Karnemelkspot, Kallekenskint en Mosselhoek (14). Volgens onze ver slaggever is er van man tot man ge vochten aan het zuidfront. Aan het noordfront beperkt men zich vol gens hem tot kanonschoten. Slot Een historieprent/plattegrond van een belegering van een stad kun nen we omschrijven als een prent, die informatie verschaft over het verloop van een beleg, de verdedi- gings- en belegeringswerken en de posities van de partijen. Als we deze omschrijving toepassen op de hier behandelde prent kan volgens mij gesteld worden dat er sprake is van een al met al geslaagde histo rieprent. In alle eenvoud vertelt de prent immers ook nu nog het ver haal van het beleg van Bergen op Zoom in 1622. Mooi toch? Jammer genoeg heb ik niet kunnen achter halen wie de graveur en de 'afzetter' De Waterschans nr. 1 2001 (hiermee werd degene aangeduid die de kaart kleurde) zijn van deze prent (15). Verklaring vestingbouwkundige termen Bedekte wegweg langs de oever aan de veldzijde voorzien van een voorwal en een voorgracht. Bol werkvijfhoekige uitbouw van een muur of wal. Ook wel bastion ge noemd. Halve maan: verdedigbaar eiland in vestinggracht, voor de punt van een bolwerk of ravelijn gelegen. Hoornwerk: langgerekt bui tenwerk, aan de veldzijde voorzien van twee halve bastions. Ravelijn: verdedigbaar eiland in de gracht tussen de bastions gelegen. Red oute: vierkante versterkte toren of vierkant aarden veldwerk. Retran chement: afsnijding door middel van een wal of muur (16). Noten. Dr. Willem van Ham De moderne reiziger zal in het bui tenland wel eens tolwegen zijn te genkomen, maar rond 1500 waren die nog schering en inslag. Voor het gebruik van de landwegen en de bevaarbare rivieren moest men vrijwel overal tol betalen. Plaatselijk stonden er kantoren of lagen er wachtschepen waar men contro leerde of hieraan was voldaan. Een en ander hing samen met de macht die de adel uitoefende over de land- en waterwegen. Zijn rechten op de rivieren met haar mondin gen en de binnenzeeën stonden bekend als het stroomrecht. In be ginsel kwam dit slechts aan konin gen en keizers toe; het was dus een regaal (koninklijk) recht. In de Ne derlanden hadden de landsheren (de hertog van Brabant, de graven van Holland en Zeeland, Vlaande ren enz.) zich er meester van ge maakt 1Van het stroomrecht leidden zij allerlei andere rechten af, zoals tol-, geleide-, veer-, visserij en aanwasrechten (2). Dit artikel behandelt het eindvon nis (1504) in een rechtszaak over de betaling van de 'grote' Brabantse watertol, één van de vier tollen die namens de hertog van Brabant te Antwerpen werd geheven. Dat was een rechtstreekse heffing op de in- en uitvoer op de Brabantse stro men en in de daaraan gelegen ha vens (3). Bergen op Zoom was voor het vervoer te water afhankelijk van de rivier de Schelde, waarmee de stad door een havenkanaal verbon den was. Op die rivier hadden de schippers te maken met de geves tigde rechten van de hertog van Brabant en van de graaf van Hol land en Zeeland. Voer men de ha ven uit dan bleek onmiddellijk dat Bergen een grensplaats was. Voor bij de toenmalige zuidoostpunt van Tholen, Foxoorde genoemd, was men al op de Zeeuwse stroom (4). Schippers die daarvan geen vrijstel ling hadden, zoals de Bergse die wel bezaten, moesten tol betalen in het Zeeuwse tolkantoor te Bergen op Zoom. Het was een nevenvesti ging van het tolhuis van lerseker- oord, dat tegenover de havenmon ding op de Zuid-Bevelandse oever onder de parochie Assemans- broeke lag (5). Wie naar het zuiden voer, moest langs de Brabantse Scheldearm die langs Zuid-Beve land richting Zandvliet liep en zich ten zuiden van Ossendrecht split ste. Verder de rivier op kon men de rede van Antwerpen bereiken en de Brabantse en Vlaamse havens nog hoger op de stroom. Bij Zandvliet passeerde men de monding van de Honte, die later Westerschelde heette, gelegen tussen Stockachter op de Brabantse en Hontemuden of Hont(e)oorde op de Vlaamse oever. Dit water viel weer onder de Zeeuwse tol (6). De toestand was ingewikkeld ge noeg om problemen op te leveren. Soms leidde dat tot langdurige rechtszaken. Voor een goed begrip lijkt het nuttig, in het kort te vertcl- 13 (1). M.P. van Maarseveen en J.W.L. Hilkhuij- sen. Van Breda tot Hulst - van schilderij tot tegel. pg. 143-144 en 162-163. In: 1648 Vrede van Munster, feit en verbeelding, Zwolle 1998; (2). WA van Ham, Bergen belegerd 1622, tentoonstellingscatalogus 1972 (alge mene inleiding met beschrijving beleg en catalogusnrs.; geen afbeeldingen) en W. A van Ham, Bergen op Zoom in kaart ge bracht. Studies uit Bergen op Zoom, reeks monografieën nr. 2, Bergen op Zoom 1981. Deze laatste uitgave gaat ook kort in op di verse soorten kaarten en bevat afbeeldingen van plattegronden; (3). WA van Ham, Merck toch hoe sterck Studies uit Bergen op Zoom nr. 4. Bergen op Zoom 1982, pg. 4; (4). A van der Lent, De opstand in de Ne derlanden (1555-1609), Utrecht/Antwerpen 1995, pg. 125 en 133; (5). WA van Ham, a.w. 1982, pag. 51-56; (6). WA. van Ham, a.w. 1982, pag. 56-65; (7). WA van Ham, a.w. 1982, pag. 107-112; (8). Bovenstaande tekst is bijna ongewijzigd overgenomen uit: Bergse Impressies nr. 07. De ontvangst van prins Maurits in 1622, Ge meentelijke Archiefdienst Bergen op Zoom 2000; (9). Voor een uitgebreid overzicht wordt verder verwezen naar Bergen op Zoom in kaart en beeld, aflevering 16, Kaart van de belegering in 1622, Gemeentelijk A- chiefdienst Bergen op Zoom 1991. De in deze passage genoemde halve maan bij de haven wordt overigens door Van Ham aan geduid als ravelijn. Zie WA van Ham, a.w. 1982, pg 66 en 67; (10). Vergelijk: WA van Ham, a.w. 1981, pg. 40; 11Vergelijk; A van der Lent, a.w. 1995, pg. 72 en 75; (12). Verge lijk: WA. van Ham, a.w. 1982, pg. 70 en 71; (13). Vergelijk: WA van Ham, a.w.1981, pg. 40; (14). Vergelijk: WA van Ham, a.w. 1982, pg. 66 en 110; (15). J.J. Vredenberg-Alink Spiegel der Wereld, Nederlandse kaartma- kers en hun werk. Utrecht 1969, pg. 19; (16). Ontleend aan WA van Ham, a.w. 1982, pg. 139 en 140.

Periodieken

De Waterschans | 2001 | | pagina 7