De Waterschans nr. 2 2001
len vielen slecht bij de machtige
prelaten en abten. Er waren in De
nemarken rijke kloosters en hun in
vloed op het platteland was groot (5).
Ajb.2. Kasteel Kronborg aan de Sont als bewaker van de Sonttol Het slot ligt iets ten
noorden van Kopenhagen en is thans een scheepvaartmuseum.
een huwelijk met diens kleindoch
ter Isabella, een zuster van Karei V.
In 1515 vertrok de 13-jarige bruid
naar haar nieuwe vaderland. Zij
moest voor opvolgers zorgen en
voor steun van de Habsburgers
voor de politiek van Christiaan.
Duitje bleef in de gratie en Isabella
kwam op de tweede plaats. Geluk
kig voor Isabella stierf de minnares
al in 1517. 'Vergiftigd', werd er ge
fluisterd. Moeder Sigbrit bleef ech
ter een hoofdrol spelen aan het ko
ninklijk hof (4).
Zo bruut en onbehouwen als
Christiaan zich tegenover zijn
vrouw gedroeg, zo bot kon hij ook
in de politiek tekeergaan. In Dene
marken prikkelde hij de adel, de
bisschoppen en de kloosters tot
verzet door te tomen aan hun pri
vileges. Daar stond tegenover dat
hij boeren en burgers voor zich in
nam door de lasten van de boeren
te verlichten en progressieve maat
regelen te nemen op het gebied
van onderwijs en handel. Sigbrit
adviseerde hem om de macht van
de hoge heren te breken en de
koopvaardij te stimuleren, 'net zo
als bij ons in Holland'. De koning
koos partij voor de Hollanders in
hun strijd met de Hanze. Zo raakte
Christiaan II in oorlog met Hanze
steden als Lübeck en Danzig. Hij
rekende op steun van Holland en
van Karei V. Een andere tere kwes
tie waarmee Christiaan te maken
kreeg was de refonnatie. Na 1517
drongen de ideeën en geschriften
van Luther spoedig door in Dene
marken. De koning voelde wel voor
de hervorming, maar durfde van
wege zijn zwager Karei V niet met
Rome te breken. Wel breidde hij
zijn macht over de kerk uit door de
benoeming van bisschoppen aan
zich te trekken en door te verbie
den om in hoger beroep te gaan bij
de paus. Op eigen, houtje schafte
hij het celibaat af. Deze maatrege-
3. Opstand
In 1520 voelde de Deense koning
zich sterk genoeg om Zweden te
gaan onderwerpen. Hij slaagde erin
de nationalistische partij van Sven
Sture de Jongere te verslaan - Sven
zelf sneuvelde - en zich als koning
van Zweden te doen erkennen.
Daarna ging het snel fout. Op 7 no
vember 1520 richtte de vorst een
bloedbad aan onderzijn tegenstan
ders, vooral hoge edelen. Een aan
tal van hen had hij uitgenodigd
voor een verzoeningsfeest met de
plechtige belofte dat ze niets te vre
zen hadden. Na afloop echter wer
den meer dan 80 voorname gasten
overvallen, gearresteerd en ont
hoofd. Zijne Majesteit stond la
chend bij het schavot. Hij verde
digde zijn optreden met de opmer
king dat men een belofte aan 'ket
ters' niet hoefde te houden. Van
Afb.3. De lutherse dom in Odense. Aan de fraaie altaarretabel is te zien dat de lutherse
kerk in de Skandinavische landen veel van de katholieke liturgie heeft bewaarddit in
tegenstelling tot het calvinisme. Ook de bestuurlijke organisatie met bisschoppen werd
gehandhaafd.
58
De Waterschans nr. 2 2001
menig veroordeelde was bekend
dat hij met Luther sympathiseerde.
Het bloedbad was voor Zweden het
sein om naar de wapens te grijpen.
Lübeck schoot tehulp met geldle
ningen. Gustaaf Wasa werd tot lei
der gekozen. Zijn vader was een
slachtoffer van het Stockholmse
bloedbad en Sten Sture de Jongere
was een neef van Gustaaf. Christi
aan week met zijn troepen uit naar
Denemarken, want ook daar was
een opstand tegen hem uitgebro
ken. Rebelse edelen zochten steun
bij de Hanze, vooral bij Lübeck. Zij
verklaarden Christiaan II vervallen
van de troon en kozen in 1523 zijn
oom Frederik van Holstein tot ko
ning. Christiaan II vluchtte met en
kele schepen naar de Nederlanden
en ging op 1 mei in Veere aan land.
Landvoogdes Margaretha was hele
maal niet blij met zijn komst, want
zij voorzag politieke moeilijkheden
die de handel met de Oostzeelan
den zou kunnen schaden. De Zwe
den riepen in hetzelfde jaar Gu
staaf Wasa tot koning uit. Daarmee
kwam definitief een einde aan de
Unie van Kalmar. Noorwegen bleef
nog tot 1814 met Denemarken ver
bonden, maar in dat jaar moest
Denemarken als straf voor de sa
menwerking met Napoleon Noor
wegen afstaan aan Zweden. In 1905
kreeg Noorwegen een eigen ko
ningshuis (6).
4. Albrecht Dürer en Christiaan II
In 1520/21 bezocht een nog be
roemder man dan Christiaan Ber
gen op Zoom. Niemand minder
dan de toen al bekende en gewaar
deerde tekenaar, schilder en gra
veur Albrecht Dürer verbleef in
1520 enkele dagen in de stad. Ge
lukkig voor ons hield hij een dag
boek bij en daarin legde hij zijn
oordeel over de plaats en het heer
lijke hof vast. Letterlijk lezen we:
'Ich hab gesehen des von Bergen
hausz, ist fast grosz und schon ge-
bauet. Bergn ist ein lustig Ort im
sornmer und sind des jahrs zween
grosz merckt' (7). De uitbreiding
van de kerk, het zogenaamde
'nieuwe werk', legde hij vast in een
tekening. Van Bergen op Zoom
reisde Dürer door naar Antwerpen.
In Brussel hoorde Christiaan dat
Dürer in Antwerpen was. Hij liet de
kunstenaar weten dat hij door hem
getekend wilde worden. Dürer
stond op het punt om naar Neu
renberg af te reizen, maar voor de
Deense koning wijzigde hij zijn
plannen. Met vrouw en dienst
maagd voer hij de volgende dag,
het was 3 juli 1521, naar Brussel.
Daar bood hij de vorst enkele van
zijn gravures aan voor vijf gulden.
De koning nodigde hem uit voor
een maaltijd en gedroeg zich vol
gens Dürer zeer minzaam. Met
houtskool tekende hij Christiaan
en ook Anthony von Metz, de
Deense gezant aan het keizerlijk
hof. Laatstgenoemde betaalde hem
daarvoor twaalf Hoomse guldens.
Twee daarvan was de kunstenaar
kwijt aan een collega die voor hem
verf wreef, want Dürer wilde de ko
ning ook schilderen.
Dürer mocht 's zondags aanzitten
aan de feestelijke dis die Karei V
en de landvoogdes Margaretha van
Oostenrijk hun zwager aanboden.
Christiaan moet verrukt zijn ge
weest over het geschilderde portret,
want hij honoreerde het werk met
maar liefst dertig gulden, voor die
tijd inderdaad een vorstelijk be
drag. In de stad kocht Dürer voor
een stuiver een paar sokken. Op 12
juli vertrok hij uit Brussel en reisde
via Leuven, Thienen, St. Truiden,
Tongeren en Maastricht naar Aken,
waar hij 14 juli aankwam. Het schil
derij is verloren gegaan; de houts
kooltekening wordt bewaard in
Londen, in het Brits Museum (8).
5. Christiaan II in de Nederlanden
Nadat Christiaan Bergen op Zoom
had verlaten, heeft er zich nog heel
wat afgespeeld rond deze verdreven
vorst. Hij was vast van plan om zijn
troon terug te krijgen, desnoods
met geweld. Bergen op Zoom
merkte dat ook. Als belangrijke
handelshaven en markt was de stad
Afb.4. Portrettekening van koning Chris
tiaan, gemaakt enkele dagen na diens
bezoek aan Bergen op Zoom
nu eenmaal gevoelig voor econo
mische crises.
De Hanzesteden aan de Oostzee
waren zeer afhankelijk van een on
gestoorde vaart door de Sont, de
smalle zeeweg tussen Denemarken
en Zweden, tussen Noordzee en
Oostzee. Datzelfde gold natuurlijk
voor bijvoorbeeld de handelaars
uit Antwerpen, Bergen op Zoom en
Amsterdam. Omdat Christiaan II
met een vloot naar Zeeland uit
week en vervolgens in Holland oor
logsschepen en soldaten bijeen
bracht, blokkeerde Lübeck voor
Hollandse schepen de Sont en
grendelde Danzig haar haven voor
de Hollanders af. Dat was een ge
voelige zaak, want de Nederlanden
konden niet zonder het graan uit
de Oostzeelanden. Holland
A.fb.5. Signatuur van koning Christiaan onder de brief aan Jan III waarin hij het over
lijden meldt van koningin Isabella.
59
~T\J
K>1^Y ir?