,-wv frflJ tU.
J
De Waterschans nr. 2 2001
stuurde een oorlogsvloot naar de
Sont (juni 1523) om een konvooi
van 130 vrachtschepen te bescher
men. Tegelijkertijd hadden er even
wel onderhandelingen plaats.
Landvoogdes Margaretha beloofde
de Hanze geen militaire steun te
zullen geven aan Christiaan II. Ant
werpen en Amsterdam bekrachtig
den die overeenkomst in 1525. Zo
werd de vrede hersteld, zij het niet
voor lang (9).
Eén nare kwestie bleef voorlopig
onopgelost. Die dateerde al van
1510. In dat jaar kregen Antwerpen
en Lübeck ruzie, omdat in een oor
log tussen Lübeck en Denemarken
de Hanzestad beslag legde op Ant
werpse schepen die op weg waren
met goederen voor Denemarken.
Keizer Maximiliaan had toen Lü
beck bevolen de schepen terug te
geven, maar Lübeck had geweigerd.
Toch wilde men de zaak niet laten
escaleren en daarom kwamen de
partijen overeen om de zaak tien
jaar te laten rusten. In 1520 waren
die jaren om en de gedupeerden
van 1510 eisten wederom schade
vergoeding. Alles bijeen ging het
om zo'n honderdduizend gulden.
Lübeck weigerde elke vergoeding
en daarop lieten de schuldeisers tij
dens de paasmarkt van 1521 de
Bergse schout Jan Coelgenen be
slag leggen op goederen van koop
lieden uit Lübeck en enkele andere
Hanzesteden. Tot de gedupeerden
hoorden zeven grote ondernemers
(10). Als tegenmaatregel verbood
de Hanze haar leden elk contact
met Antwerpen. Keulen weigerde
echter daaraan mee te doen. Hol
land, Brabant en Zeeland drongen
aan op maatregelen tegen de
Hanze, maar hier was het Vlaande
ren dat elke medewerking weigerde.
Geen wonder als men bedenkt dat
Brugge de stapelplaats was voor de
Hanze, dat wil zeggen dat alle Han-
zeschepen eerst naar Brugge voe
ren om daar hun goederen te koop
aan te bieden. Met wat overbleef
bezochten ze vervolgens de Bergse
en Antwerpse jaarmarkten.
Christiaan II maakte de zaak nog
ingewikkelder. Wat moest Karei V
doen? Zijn zwager en zus in de
steek laten? Hij had al zoveel an
dere zaken aan zijn hoofd. In Italië
eiste de oorlog tegen Frankrijk om
Milaan alle aandacht, energie en
geld op. Het bezoek van de Deense
koning kwam dus erg ongelegen.
De opvang van de ballingen liet de
keizer over aan zijn tante Marga
retha, de landvoogdes. Die wilde
vrede in het noorden, want ook zij
was slecht bij kas en de Staten-Ge-
neraal protesteerden tegen elke
bede voor Kareis oorlogen.
In 1524 kwam de Hoge Raad van
Mechelen met een uitspraak over
de schadevergoeding voor de Ant
werpse schippers. Na 14 jaar pakte
die gunstig voor hen uit. Jan III, de
heer van Bergen op Zoom, was'blij
met de vrede, maar hij vroeg wel
meteen een bevestiging van de pri
vileges van de Bergse jaarmarkten.
Er waren immers in 1520 in strijd
met de rechten van een vrije markt
goederen in beslag genomen. Dat
kon vreemde kooplieden afschrik
ken (11).
6. Kaperbrieven uit Lier
Waar moest Christiaan blijven? Hij
mocht in Lier gaan wonen. Daar
wijst men de toerist nog steeds op
"t Hof van Denemarken', de wo
ning van Christiaan II van 1524 tot
1530. Hij was vergezeld van konin
gin Isabella, hun drie kinderen, een
klein gevolg en een lijfwacht. De
koning kon goed overweg met de
plaatselijke bevolking en was een
gezien lid van het kolveniersgilde
(12). Het was hier dat hij zijn vrouw
verloor. Op 8 januari 1526 had zij
haar testament gedicteerd en op 19
januari overleed zij in het kasteel
van van Zwijnaarde. Het gemeente
lijk archief van Bergen op Zoom
bezit een authentieke copie van
haar laatste wil en een brief van
'Christiern par la grace de Dieu
Roy de Dennemarche, Swede etc'
gericht aan zijn 'Cousin' Jan III van
Bergen, waarin de vorst het overlij
den van zijn echtgenote meedeelt.
Jan III maakte namelijk deel uit
van de commissie die belast werd
met de uitvoering van het testa
ment (13). Als een echte Habs-
burgse liet ook Isabella heel wat
schulden na. Die mocht tante Mar
garetha voor haar voldoen. De
ex-koning kreeg nog een verlies te
verwerken. Hij moest zijn drie kin
deren afstaan. De keizer vond het
toch maar beter om die door Mar
garetha te laten opvoeden, want
Christiaan stond bekend als ie
mand die met Luther sympathi
seerde. De Deense koning hield
zich in Lier niet alleen bezig met
koningschieten in het kloveniers-
of kolveniersgilde. Hij bleef zoeken
naar middelen en wegen om als
vorst in Denemarken terug te ke
ren. Reeds in 1524 wierf hij troepen
in Duitsland en charterde hij sche
pen in de Nederlanden. Op 9 okto
ber 1525 ontving Jan III de vorst in
Bergen op Zoom.
Als koning kon Christiaan kaper
brieven uitreiken. Zijn secretaris
Hans Michielsen bemiddelde in
het aantrekken van zeelieden met
een schip. In Arnemuiden was het
Lambert Andersen van Ripen die
in's konings dienst trad en in Veere
wist Hans Michielsen Claes Kniep-
hof voor de zaak te winnen. Na
ontvangst van de kaperbrieven, op
gesteld in Lier, voeren de Zeeuwen
uit om schepen van de Hanze en
de Denen te overmeesteren. In de
Nederlanden was men weinig ge
lukkig met deze ontwikkeling. Hol-
c&^ yy- w»~Yrjy
\JUU- k-v?
Afb.6. Fragment uit liet testament van koningin Isabella waarin zij enige van haar vrien
den, waaronder Jan III van Bergen, verzoekt Christiaan te helpen bij de uitvoering ervan.
60
De Waterschans nr. 2 2001
land stuurde een onderhandelaar
naar Lier om Christiaan van de
kaapvaart te doen afzien. De ko
ning beloofde dat onder ede, maar
Kniephof en Andersen verlieten
toch de haven van Arnemuiden
met een tiental schepen. Daarop
verbood Margaretha haar onderda
nen om de kapers - zeerovers
noemden anderen hen - diensten
of goederen te leveren. Evenals an
dere heren en stadsbesturen
maakte ook Jan III dit bevel be
kend. Te Antwerpen werd Kniephof
openlijk tot zeerover verklaard. De
kapers maakten intussen de
Noordzee onveilig en Kniephof be
dreigde zelfs het Noorse Bergen.
Maar de dagen van succes waren
weldra geteld. Een Hamburgse
vloot verniste de kapers begin ok
tober 1525 in de monding van de
Ems in Oost-Friesland. Kniephof
viel met 161 manschappen en al
zijn schepen in handen van de
Hamburgers. Als zeerover werd hij
met 73 metgezellen ter dood ver
oordeeld.
7. Een laatste poging
Christiaan gaf het niet op. Toen
Karei V weer eens in de Nederlan
den verbleef, wist Christiaan 50.000
gulden van hem los te krijgen, geld
dat hij eigenlijk nog tegoed had uit
de bruidsschat van Isabella. In
1531 ronselde hij soldaten. Minder
leuk was dat hij zijn troepen in
Holland, Utrecht en Overijssel le
gerde waar ze leefden op kosten
van de streek. In oktober 1531 ver
trok de verdreven vorst met 7000
man vanuit Medcmblik naar Noor
wegen. De koning van Denemar
ken Frederik van Holstein en het
stadsbestuur van Lübeck sloten op
nieuw een verbond en zochten ver
der steun bij de Duitse protestantse
vorsten die zich hadden verenigd
in de Schmalkaldische Bond. Frans
I van Frankrijk en hertog Karei van
Gelre steunden de coalitie tegen
Christiaan II en Karei V. De keizer
had in die dagen al zijn aandacht
nodig om de Turken tegen te hou
den. In 1529 had hij amper Wenen
kunnen redden. In Noorwegen
aangekomen ging Christiaan over
tot het belegeren van een kasteel in
de omgeving van Oslo. Frederik
sloot de Sont af voor Hollandse
schepen en daarmee stagneerde de
graanimport. Zelfs in Mechelen en
Brussel braken rellen uit vanwege
de hoge broodprijzen (15). Ook
4/2x7
Op 18 februari 1524
vestigde Christiaan
en zijn gezin zich in
een complex van
gebouwen aan de
Kerkhofplaats nabij
de St.-Gummarus-
kerk te Lier.
deze keer was het succes van Chris
tiaan van korte duur. Na een ne
derlaag liet hij zich verleiden tot
overleg met de tegenpartij onder
belofte van vrijgeleide. Hij kende
toch de waarde van beloften onder
ede. Hij kreeg levenslang en tot zijn
dood in 1559 bleef hij opgesloten
in een Deens kasteel. Het onver
wacht overlijden van koning Frede
rik 1 in 1533 stortte Denemarken in
een burgeroorlog tussen voor- en
tegenstanders van een terugkeer
van Christiaan II. De tegenstanders
zegevierden tenslotte en zo volgde
de zoon van Frederik I zijn vader
op als koning van Denemarken,
Noorwegen en IJsland onder de
naam Christiaan III (1534-1559).
Hij was het die in zijn landen het
lutheranisme doorvoerde. Dene
marken zat diep in de (oorlogs)-
schulden en door de kloosters op
te heffen kreeg het land de be
schikking over rijke goederen. Ook
Gustaaf Wasa zag op die manier
kans om zijn leningen af te lossen,
met name aan Lübeck Door veel
van de katholieke liturgie en orga
nisatie in stand te houden kon de
overgang naar het lutheranisme
zonder al te veel strijd en vervol
gingen plaatsvinden. Voor menig
Skandinavier en IJslander ge
beurde het haast ongemerkt (16).
Noten
(1). G.CA Juten: Christiaan II van De
nemarken te Bergen op Zoom. In:
Taxandria XXX (1923) p.159/160. Ori
gineel in Gemeentearchief Bergen op
Zoom. Aanwinsten 24; (2). Zie o.a. HA
Enno van Gelder: De zestiende eeuw
(1492-1609). In: Wereldgeschiedenis V p.
183-186. Bussurn 1972 (vijfde druk)en P.
Jeannin: Histoire des pays scandinaves.
Paris 1956; (3). Voor meer details zie:
Piet Terlouw: Liefde in het hoge noor
den. Kampen 1980; voorts Johannes V.
Jensen: De val van de koning, z.p. 1979,
met verklarend nawoord van Egil Tom-
quist p. 256 e.v.; (4). Karl Brandi: Keizer
Karei V. Vorming en lot van een persoon
lijkheid. Amsterdam z.j. p.37. Dit uit het
Duits vertaalde werk is van hoge kwali
teit. Zie verden Thea Leitner: Marga
retha en Maria: landvoogdessen der Ne
derlanden. p. 59. Amersfoort 1993; (5).
N.K. Andersen: 77te Reformation in
Scandinavia and the Baltic. In: G.R. El-
ton (ed.): Die New Cambridge Modem
History II. p. 134 e.v. London-New
York-Melbourne 1975. Verden Jubert
Hedin: Die Reformation in den nordi-
sclien Lcindern. In: Hubert Jedin (Red.):
Handbuch der Kirchengeschichte IV: Re
formation, Katholische Reform und Ge-
genreformation. p. 313-324. Freiburg-
Basel-Wien 1985; Joseph Lortz en Er-
win Iserloh: Beknopte geschiedenis van
de Reformatie. Oorzaken-verloop-in
vloed. p. 206-216. Haarlem 1971; (6). Ja
mes D. Tracy: Holland under Habsburg
Rule, 1506-1566. Die Formation of a
Body Politic, p.106-109. Berkeley/Los
Angeles/Oxford 1990; (7). J. Cornelis-
sen: Uit de geschiedenis van Bergen op
Zoom in de 15e eeuw, p. 25 "s-Graven-
Itage 1925; (8). P. Swillens: Albrecht Dü-
rer: zijn dagboek van de reis door de Ne
derlanden in 1520-1521, p 144 e.v. Maas
tricht 1942; (9). W.P. Blockmans en J.
van Herwaarden: De Nederlanden van
1493 tot 1555: binnenlandse en buiten
landse politiek. In: Algemene Geschiede
nis der Nederlanden V, p. 466 Haarlem
1980; (10). CJ.E Slootmans: Jan metten
Lippen, zijn Familie en zijn stad. p. 228
e.v. Rotterdam/Antwerpen 1945; (11).
id. p. 228: (12). Floris Prints: 'De Lier-
sche zeerovers' 1525. In: Antwerpiensia,
p. 115-120 Antwerpen 1939; (13). Vind
plaats in de Gemeentelijke Archief
dienst Bergen op Zoom, archief van
Raad en Rekenkamer 87; (14). Floris
Prims: Geschiedenis van Antwerpen VII,
p. 44-60 Antwerpen 1927-1948; (15).
W.P. Blockmans en J. van Herwaarden
a.w. p.466; (16). Jubert Hedin: a.w. p.
315 e.v.
IllustratieverantwoordingAfb.3: Foto:
Herluf Lykke. Odense; Afb.4: Uit: Rog-
ner en Bernhard: Albrecht Diirer. das
gesamte graphische Werk; Afb.5 en 6:
Gemeentelijke Archiefdienst Bergen op
Zoom; Afb.7: Uit: Arthur Lens en Jan
Mortelmans: Gids voor Oud Lier.
(1VW-Jv O