De afsluiting van het koorgedeelte in de Sint
Gertrudiskerk te Bergen op Zoom
De Waterschans nr. 3 2001
huisde de voorbereidende klas van
de kweekschool van Huijbergen
naar Bergen op Zoom. Tien jaar la
ter ging die terug naar Huijbergen.
12. De Pacificatie van 1917 en
haar gevolgen
In de oorlogsjaren was er een be
langrijke grondwetsherziening, na
melijk in f917. Die maakte aan twee
strijdpunten een einde, aan de
schoolstrijd en aan de strijd om al
gemeen kiesrecht. Jarenlang waren
dat in ons land twee hete hangij
zers. In de schoolstrijd ging het om
subsidie voor de bijzondere scho
len. Katholieken en protestanten
wilden voor hun eigen scholen per
leerling evenveel geld van de over
heid als de openbare scholen. Al
gemeen kiesrecht was de grote
wens van de socialisten. De Eerste
Wereldoorlog bracht de partijen
dichter bijeen. De nieuwe grond
wet van 1917 maakte de invoering
van de financiële gelijkstelling van
het bijzonder lager onderwijs met
het openbaar lager onderwijs mo
gelijk evenals de introductie van al
gemeen kiesrecht voor mannen en
vrouwen. Links en rechts sloten
vrede en vandaar de benaming Pa
cificatie. De Onderwijswet van
1920 van minister De Visser werkte
de financiële gelijkstelling nader
uit en bevrijdde de katholieke en
protestantse schoolbesturen van
heel wat financiële zorgen. Ook de
onderwijscongregaties profiteerden
uiteraard van de nieuwe regeling.
Wel bleven er na de Pacificatie nog
wensen over ten aanzien van het
middelbaar en hoger onderwijs
(28). Een belangrijk gevolg van de
gelijkstelling was, dat de onderwijs
congregaties eigenlijk een reden
van bestaan verloren. Ze waren im
mers opgericht om te voorzien in
een noodsituatie. Nu alle leerlin
gen gratis tot de lagere scholen
werden toegelaten, de leerkrachten
aan bijzondere scholen hetzelfde
salaris kregen als hun collega's aan
de openbare scholen en bovendien
de exploitatie van bijzondere scho
len voor rekening van de overheid
kwam, was het probleem opgelost.
Er was geen behoefte meer aan
goedkope leerkrachten. Vooral in
het zuiden van het land verander
den veel openbare scholen in bij
zondere scholen. Het bijzonder la
ger onderwijs ging een bloeipe
riode tegemoet (29). Een nadeel
was dat er hier en daar tussen le
kenscholen en broedersscholen
een concurrentiestrijd ontstond.
Vooral het feit dat aan het hoofd
van een broedersschool altijd een
broeder stond, zette wel eens
kwaad bloed. Dat een broeder on
der een leek zou werken, was toen
nog praktisch ondenkbaar. Reeds
in 1921 stelden katholieke lekenon-
derwijzers via hun bond voor om
in Bergen op Zoom aan de broe
dersscholen uitsluitend broeders te
benoemen en aan de lekenscholen
uitsluitend leken. Het bleef bij een
voorstel.
Broeders en zusters zagen wel uit
naar nieuwe noodgebieden en von
den die in de missie. Dat daarbij de
Nederlandse koloniën een zekere
voorkeur genoten, ligt voor de
hand. Het was in 1921 dat de eerste
broeders van Huijbergen zich in
scheepten naar wat toen nog heette
Nederlands Oost-Indië. Wat de
congregatie aan geld overhield, kon
worden gebruikt voor de missie
scholen. Nu was het niet zo, dat
alle broedersscholen prompt ver
dwenen. De extra kosten die het
missiewerk met zich meebracht,
moesten hier worden verdiend. Het
verzamelen van postzegels en zil
verpapier leverde wel wat op, maar
was lang niet toereikend. Boven
dien kwamen van de broedersscho
len altijd nog de meeste leerlingen
voor het juvenaat in Huijbergen en
de kweekschool in Breda. Het
broedersjuvenaat was ontstaan uit
de voorbereidende klassen voor de
kweekschool. Het was een drieja
rige ulo-opleiding. Een andere re
den om niet alle broedersscholen
op te heffen was, dat er veel vraag
naar bleef bestaan. Bij heel wat ou
ders heerste het idee, dat die scho
len beter zouden zijn dan de le
kenscholen. Broeders konden zich
immers gemakkelijker helemaal
aan de school wijden dan leken
met een gezin. Ook menig pastoor
vond in broeders bereidvaardige
helpers voor het werk in zijn pa
rochie.
Een ander noodgebied zagen de
broeders in het buitengewoon on
derwijs, later genoemd speciaal on
derwijs. Zij richtten scholen op
voor imbeciele en debiele kinde
ren. Die namen hadden gauw een
nare bijklank. Later sprak men van
scholen voor zmlk zeer moeilijk
lerende kinderen) en mik moei
lijk lerende kinderen). Het duurde
niet lang of ook voor deze scholen
waren voldoende bevoegde leken
beschikbaar.
In Breda, Oosterhout, Hulst en
Bergen op Zoom begonnen de
broeders van Huijbergen met een
blo-school, later mlk-school, voor
jongens. BLO was de afkorting voor
Buitengewoon Lager Onderwijs.
Op 1 december 1934 was het broe
der Jacobus Blommerde die in Ber
gen op Zoom de start maakte, al
was het dan tot 1939 onder het be
stuur van de Zusters van Ouden
bosch. De school werd gevestigd in
het gebouwtje van de in 1921 op
geheven bewaarschool achter in de
tuin van het broedershuis. Na de
oorlog kreeg de school een waardig
gebouw aan de Maaslaan. In 1921
hield ook het weeshuis op te be
staan. De laatste weesjongens ver
huisden naar het weeshuis van de
broeders in de Karrestraat te Breda.
(Wordt vervolgd)
Noten:
De Waterschans nr. 3 2001
Kees Booij
In 1748 voltooide Comelis Pronk
een stel interessante tekeningen
van de in 1747 ernstig beschadigde
Grote Kerk, waaronder één gezien
vanuit het schipgedeelte met zicht
op het koorgedeelte. Daaruit kan
onder andere worden afgeleid dat
er vóór 1748 tussen het koorge
deelte en het transept zo goed als
zeker geen afsluiting aanwezig was.
Uit archiefbronnen is wel bekend
dat er zo'n 530 jaar geleden tussen
het koor en het transept een dok
saal moet hebben gestaan. Immers
de bouwmeesters Andries I en An-
thonis Keldermans hebben in 1471
samen tot het vervaardigen eivan
een overeenkomst gesloten. Hoe
dat doksaal er heeft uitgezien is
echter onbekend. Een doksaal is
een belangrijk onderdeel in het in
terieur van een katholieke kerk.
Een fraai, bijzonder en domine
rend bouwsel, dat zich bevindt op
de grens tussen de plaats voor de
leken en geestelijken, tussen het
dwarsschip ofwel het transept en
het priesterkoor. Zeker is dat er in
het kader van de herstelwerkzaam
heden aan de kerk in 1750/52 door
de bouwmeesters David van Stolk
en Dirk Dijckerhoff een afsluiting
is ontworpen en gerealiseerd in de
vijf openingen tussen het koorge
deelte en het transept. De ontwerp
tekening bestaat nog en bevindt
zich in de betreffende verzameling
in het familiearchief Van Stolk te
Rotterdam (afb. A).
De afsluiting bestond uit gesmeed
ijzer en hardsteen en was nog kom
pleet aanwezig in 1969 bij het be
gin van de jongste restauratie. In
het kader van de restauratie is de
afsluiting in 1970 tijdelijk gede
monteerd en in het kerkgebouw
opgeslagen waar het de brand van
1972 zonder noemenswaardige
schade heeft overleefd. Over wat er
daarna met de gedemonteerde af
sluiting is gebeurd, handelt deze
bijdrage.
Hoe zag de afsluiting er in grote
lijnen uit?
De eenvoudige afsluiting was ver
deeld over vijf traveeën. De twee
buitenste waren elk voorzien van
twee draaibare hekken. Verder be
stond ze uit twee delen, ter plaatse
van de noordelijke en zuidelijke
kooromgang. Die waren voorzien
van vaste elementen. Ze werden ge
vormd door een borstwering van
hardsteen die een eenvoudig spij
len hek droeg. De middentravee,
ter plaatse van het koor, was cen
traal gevuld met twee draaibare
hekken, geflankeerd door vaste on
derdelen zoals die ook in de koor
omgangen waren toegepast. Tussen
de draaidelen en de borstweringen
met spijlenhek bevonden zich uit
ijzer vervaardigde, samengestelde
balusters waaraan de hekken kon
den draaien. De balusters waren
richting de koorvloer ter ondersteu
ning en t.b.v. de stabiliteit voorzien
van ijzeren schoren die bevestigd
133
(17) GA Huijbregts: De Waterschans
1999-4, p. 160-163; (18) P.Th.EM. Boekholt
en E.P. de Booy: Geschiedenis van de school
in Nederland. Vanaf de middeleeuwen tot
aan de huidige tijd. Assen 1987 p.89-118;
(19) R. Reinsma: Scholen en schoolmeesters
onder Willem I en II. Den Haag z.j. p. 27 e.v.
p.223 en 231; (20) Boekholt-de Booy: a.w. p.
110-111; (21) Kroniek I (1901-1919) onder 10
okt. 1908 (22) Nieuws- en Advertentieblad
De Zoom, nr. 5132, 28 en 29 mei 1908; (23)
De Jong-Post: Handboek der kerkgeschiede
nis, deel IV, De Mieuwste tijd (1789-1949)
Utrecht/Nijmegen 1949 p. 223/224 (24)
Kroniek I, 9 nov. 1915; (25) GAA. Daal-
mans: Een Belgisch dorp in een Brabantse
stad. Het leven van de Belgische vluchtelin
gen in de vluchtoorden van Bergen op
Zoom 1914-1919. Studies uit Bergen op
Zoom deel 11, p. 14 e.v.; (26) Kroniek I, 7
maart 1918; (27) Barry Turner in: Standaard
geschiedenis van de 20ste eeuw. Dee III: 1914-
1918. Aitwerpen/Utrecht 1969, p.445-446;
(28) Boekholt-de Booy: a.w. p. 212-228; (29)
J.PA van Vugt: Broeders in de katholieke be
weging De werkzaamheden van vijf Neder
landse onderwijscongregaties van broeders en
fraters, 1840-1970. Nijmegen 1994 p. 184 e.v.
Afb. A. Ontwerptekening van de afsluiting door David van Stolk uit ca. 1752.
De afsluiting is aldus uitgevoerd. Tekening verzameling familie-archief Van Stolk.
