De Geschiedenis van Bergen op Zoom X
Hoofdstuk V: Bergen op Zoom onder de heren van Glymes 1419-1567
Vijfde deel: Antoon, de eerste markies 1532-1541
De Waterschans nr. 3 2001
drs. GA Huijbregts
52. De inhuldiging van Antoon als
heer van Bergen op Zoom
Antoon was de jongste zoon van
Jan 111 en Adriana van Brimeu. Zijn
broers Jan en Filips waren ouder
dan hij, maar zij overleden vóór
hun vader. Sinds 1525 was Antoon
de aangewezen opvolger. Hij kwam
op de wereld in het kasteel van
Wouw op 13 mei 1500 en was drie
maanden jonger dan keizer Karei V
(1500- 1558). Zijn moeder overleed
achttien dagen na zijn geboorte. In
november 1519 stuurde Jan III zijn
zoon naar Engeland met een aan
beveling van de landvoogdes Mar-
garetha van Savoye en van Deside-
rius Erasmus, de grote humanist.
Een goede vriend van Erasmus was
de Engelse humanist Thomas
More of Morus. Hij klom op tot
Lord Kanselier van Engeland. Het
hof van Hendrik VIII stond bekend
als een cultureel hoogstaand cen
trum, ideaal voor een ridderlijke
vorming. Jan III, de voorvechter
van goede betrekkingen met het
hof in Londen, had er vele vrien
den. In 1522 trad Antoon in het
huwelijk met Jacqueline van Croy,
een nicht van Chièvres, jarenlang
de grote tegenstander van Jan III.
Het huwelijk bracht de twee con
currerende families dichter bij el
kaar en dat was ook de bedoeling.
Jacqueline was een echte Croy, een
dame die wist wat ze wilde en
strijdlustig waar het om haar rech
ten ging. Er wachtte Antoon een
mooie carrière. In 1525 was hij ka
merheer aan het hof van Marga-
retha van Oostenrijk. Vijf jaar later
kreeg hij een aanstelling als kas
teelheer van Grimbergen en in
1526 als gouverneur van het gewest
Namen, twee ambten die zijn vader
ook had bekleed. In hetzelfde jaar
volgde zijn opname in de Orde van
het Gulden Vlies.
In 1530 overleed Margaretha van
Oostenrijk, de landvoogdes van de
Ajb.l. Thomas More of Morus was kan
selier van Engeland onder koning
Hendrik VIII. Hij was een bekend hu
manist en een goede vriend van Eras
mus. Toen hij weigerde om Hendrik te
erkennen als hoofd van de Engelse
kerk, liet de koning hem onthoofden
(1535).
Habsburgse gewesten, de regentes
waarmee Jan III zo goed had sa
mengewerkt. Karei V wees zijn zus
Maria van Hongarije (1505-1558)
aan als haar opvolgster. Grootvader
Maximiliaan had Maria toen ze
nog zeer jong was gekoppeld aan
Lodewijk II, de koning van Honga
rije. Die sneuvelde in 1526 in een
veldslag tegen de Turken. Krach
tens het huwelijksverdrag vielen
Hongarije en Bohemen Tsjechië)
toe aan de dynastie Habsburg. De
werkelijkheid was iets anders, want
de Turken veroverden een groot
deel van Hongarije, ook Boedapest.
De jonge weduwe weigerde elk vol
gend huwelijksaanbod.
Maria was dol op paardrijden en
jagen en had daarnaast een grote
belangstelling voor kunst en weten
schap. Erasmus prees haar als de
meest begaafde vrouw van zijn tijd.
In haar politiek stond het belang
van Habsburg bovenaan. Het lag
voor de hand dat Antoon van Ber
gen een van haar naaste medewer
kers werd. In 1532 had op 24 juni
in Bergen op Zoom de plechtige
inhuldiging van Antoon plaats, de
zogenaamde Blijde Inkomste. An
toon beloofde onder ede zich te
zullen houden aan alle privileges
die zijn voorgangers aan de inwo
ners van zijn heerlijkheid hadden
geschonken. Hij vroeg 20.000 gul
den als cadeau voor dit feest plus
10.000 gulden voor zijn ridder
schap. Van zijn kant beloofde hij
de Bergenaren om naar hun stad te
verhuizen - hij woonde op het kas
teel in Borgvliet - en af te zullen
zien van een geschenk als zijn oud
ste dochter ging trouwen. Het
stadsbestuur van zijn kant zag de
kans schoon om in ruil voor het
'huldegeld' enkele grieven weg te
werken en nieuwe voorrechten te
verwerven. Op aandringen van de
magistraat verbood Antoon om
bier te brouwen buiten de stad, uit
gezonderd dan in Oudenbosch,
Gastel en Rucphen. Ook kreeg Ber
gen op Zoom het stapelrecht voor
de meekrap, dat wil zeggen dat alle
plaatsen in het markiezaat hun
meekrap naar de meekrapstoof van
Bergen moesten brengen. Op die
manier hoopte men de kwijnende
economie wat op te krikken. De
watersnood van 1530, waarbij zo
veel dorpen van Noord- en
Zuid-Beveland verdronken, bracht
een geweldige klap toe aan de we
kelijkse donderdagmarkt. Veel boe
ren moesten verstek laten gaan,
want hun akkers stonden onder
water. Bergen op Zoom was niet
langer de voornaamste korenbeurs
136
De Waterschans nr. 3 2001
Ajb.2. Antoon van Glymes, de eerste
markies van Bergen op Zoom (GAB).
in de Nederlanden. Door de eco
nomische recessie heeft de stad
nimmer de 10.000 gulden betaald.
53. Antoon, de eerste markies van
Bergen op Zoom 1533
Eindelijk kwam het er toch van. Al
vaak was de opmerking gemaakt,
dat de heer van Bergen op Zoom
een hogere titel moest hebben, ge
zien de vele verdiensten die de fa
milie Van Glymes het Bourgon-
disch-Habsburgse huis had bewe
zen. Waarom wachtte de keizer zo
lang? Stelde hij de promotie als
maar uit om zo verzekerd te blijven
van de trouwe steun van zijn vazal?
Na de dood van Jan III achtte Ka-
rel V toch het moment voor een
promotie gekomen. In mei 1533
dicteerde hij te Barcelona de brief
waarin hij de heerlijkheid Bergen
op Zoom tot een markiezaat ver
hief en Antoon tot markies of
markgraaf. De keizer wilde, zo
schreef hij, daarmee zijn waarde
ring uiten voor alles wat Jan III en
zijn zoon Antoon in dienst van het
huis Habsburg hadden gepresteerd.
Wel voegde hij eraan toe, dat aan
de nieuwe titel geen nieuwe voor
rechten mochten worden ontleend.
Nog in hetzelfde jaar benoemde hij
de markies van Bergen tot gouver
neur en kapitein-generaal van het
gewest Luxemburg, een belangrijk
gebied vanwege zijn strategische
ligging tussen Frankrijk en het bis
dom Luik. Het was een belangrijke
schakel in de verbinding van
Noord-Italië via Franche-Comté
naar de Nederlanden. Langs die
route zouden nog heel wat
Spaanse soldaten naar het noorden
marcheren en terug.
54. Antwerpen laat Bergen op
Zoom ver achter zich
Antwerpen was net als Bergen de
hoofdstad van een markiezaat, al
leen had het die titel al veel langer.
De hertog van Brabant was vanaf
1106 tevens markies van Antwer
pen. De Scheldestad was ouder
dan Breda en Bergen op Zoom en
manifesteerde zich graag als een
soort moederstad met bepaalde
rechten over de genoemde plaat
sen. Die waren daar evenwel niet
van gediend.
Op economisch terrein waren Ant
werpen en Bergen op Zoom con
currenten, met name waar het de
vrije jaarmarkten betrof. De stads
besturen deden hun best om koop
lieden van elders zoals de Engelse
Merchant Adventurers en de
Noord-Duitse Hanzelieden naar
zich toe te trekken. Brugge, Mid
delburg en Dordrecht probeerden
eveneens een graantje mee te pik
ken in het gevecht om monopolie
posities. De genoemde steden
brachten het allemaal tot grote
bloei. Als eerste en voornaamste
handelscentrum en havenstad
stond Brugge jarenlang aan de top,
maar Antwerpen zou haar van die
plaats verdringen. In 1553 bracht
de Hanze haar kantoor in Brugge
over naar Antwerpen en dat was
een slecht teken voor de stad aan
het Zwin.
Ook Bergen op Zoom moest het
tegen de stad aan de Westerschelde
afleggen. Dat had meerdere oorza
ken. Antwerpen was groter, had
meer te bieden, bezat een ruimer
achterland, had een beter geoutil
leerd havencomplex met talrijke
pakhuizen, beschikte over een
beursgebouw en was sinds de wa
tersnood van 1530 gemakkelijker
bereikbaar langs de Westerschelde.
In 1531 meerde het eerste Portu
gese schip met specerijen in de ha
ven af. Na korte tijd was Antwerpen
de grote stapelplaats voor spece
rijen. Grote bankiershuizen open
den een kantoor in de stad zoals de
familie Fugger uit Augsburg. De
economische bloei stimuleerde
kunst en cultuur. Architecten,
beeldhouwers, schilders en andere
kunstenaars trokken naar Antwer
pen op zoek naar opdrachtgevers.
Er werd veel gebouwd in de stad.
Dat was nodig, want het aantal in
woners groeide snel. Telde Antwer
pen in 1480 circa 33.000 inwoners,
in 1570 waren er al meer dan
100.000. In de zestiende eeuw
moest de stad dan ook twee keer
worden vergroot en voorzien van
aangepaste vestingwerken. In de ja
ren veertig kwam er een uitbreiding
met 25 ha en twintig jaar later een
van 60 ha. Op de Grote Markt
prijkte een nieuw stadhuis, in de ja
ren 1561 - 1565 opgetrokken in re
naissancestijl. De Hanze kreeg de
beschikking over een nieuw kan
toor, Hanzehuis of Oosterlingen
huis geheten (bestaat niet meer) en
voor het goederenverkeer over land
bouwde men het Hessenhuis. Ant
werpen was tevens een centrum
van boekdrukkerijen. Het museum
Plantin Moretus op de Vrijdagmarkt
is er een prachtige herinnering aan.
55. Bergen op Zoom en het
humanisme
Renaissance en humanisme zijn
aan Bergen op Zoom niet onopge
merkt voorbijgegaaan. Markiezenhof
en stadhuis vertonen renaissance-
kenmerken en de Christoffelschouw
in de grote hofzaal is een prachtig
voorbeeld van beeldhouwkunst. We
besteedden er reeds aandacht aan.
Bouwmeesters en beeldhouwer wa
ren evenwel geen Bergenaren.
Bergse kunstschilders uit die tijd
zijn ons niet bekend. Wat ook veel
aandacht kreeg was de muziek.
Heer of markies en stadsbestuur
besteedden aanzienlijke bedragen
aan goede dirigenten, aan zangers
voor de plechtigheden in de kerk
en aan muzikanten om schutters
feesten, vastenavondvieringen, offi-
ciële intochten van hoge bezoekers
e.d. te verlevendigen. Er was een
beiaardier, een organist en de stad
had zelfs vier pijpers in dienst. Die
openden de dag met een reveille
en sloten hem weer af met een tap
toe.
Een van de Bergse zangmeesters is
beroemd geworden. Ik heb het dan
over Jacob Obrecht (1450-1505).
Een bescheiden monument in de
Grote Kerk houdt de herinnering
aan hem levendig. Hij was priester
en componist. Zijn werk omvat
missen, motetten en liederen. Hij
dirigeerde niet alleen in Bergen op
Zoom, maar ook in Brugge, Ant
werpen en Ferrara.
137
