De Waterschans nr. 3 2001
Ook aan Bergen op Zoom ging de
beweging niet ongemerkt voorbij.
Het is niet toevallig dat juist in
1535 op 25 en 29 maart markies en
vroedschap van Bergen op Zoom
de eerste ordonnantie tegen de
hervorming uitvaardigen. Ze verbo
den daarin om onderdak te verle
nen aan een zekere Ingel, 'de
Beeldsnijder'. Wie brieven van hem
had, moest die inleveren bij de bur
gemeester en wie wist waar hij ver
bleef, moest dat aangeven. Ingel
trachtte mensen over te halen om
mee naar Münster te trekken. Tij
dens de Heilige-Kruisommegang
van 1535 deed zich een incident
voor dat veel stof deed opwaaien in
de stad. Het slagersgilde weigerde
namelijk om mee te trekken in de
processie. Of het om geloofsrede
nen was, staat niet vast.
Markies Antoon en het stadsbe
stuur voelden weinig voor bloedige
vervolgingen. Als Brussel en Lon
den aandringen om de Engelse
lutheraan William Tyndale en twee
van zijn vrienden te arresteren,
waarschuwen ze die op tijd. Als
Tyndale toch in Antwerpen wordt
gegrepen, zij het buiten het stads
bestuur om, en opgesloten in Vil
voorde, weigert Antoon om mee te
werken aan diens uitlevering aan
Engeland. Antwerpen en Bergen
op Zoom voelden niets voor ge
loofsvervolging. Dat was niet alleen
een kwestie van mentaliteit, het
had ook te maken met hun han
delsbelangen. Als Tyndale op het
kasteel van Vilvoorde opgesloten
zit, vraagt hij de Bergse markies of
hij zijn wanne jas mag hebben en
wat boeken. Antoon was immers de
commandant van het Vilvoordse
kasteel.
De rechtbank veroordeelde Tyn
dale tot de brandstapel. Bij wijze
van gunst werd hij eerst gewurgd.
Hij stierf op 6 oktober 1536.
Precies een jaar later vergaderde de
raad van de markies in Bergen op
Zoom over Rosiane. Zij zat opge
sloten in de Gevangenpoort, be
schuldigd van ketterij, en ze had
bekend. Wat de raad beslist heeft,
zal wel genoteerd zijn, maar het
verslag is verloren gegaan. We we
ten het dus niet.
58. Kennismaking met de nieuwe
draperie
De eerste markies trof het niet met
zijn tijd. Het waren echte crisisja
ren. De wereldhandel was door de
Afb. 5. Jan van Leiden, als koning van
het 'Rijk van Sion' te Münster,
1534-1535.
ontdekkingen flink gegroeid, maar
tegelijkertijd was alles zoveel duur
der geworden, behalve de lonen
dan. Die bleven nagenoeg het
zelfde, maar je kon er steeds min
der voor kopen. Dat lag voor een
deel aan de grote hoeveelheden zil
ver die vanuit Zuid-Amerika ieder
jaar in Spanje werden ingevoerd en
vanuit Spanje in de andere Euro
pese landen terechtkwamen. Veel
zilver betekent goedkoop zilver en
van zilver waren de meeste munten
gemaakt. Een andere storende fac
tor voor de economie waren de
vele oorlogen met hun kostbare
huurlegers, hun plunderingen
brandschattingen en verwoestin
gen, vaak gevolgd door hongers
nood en besmettelijke ziekten. De
oorlogen stoorden de handel. Slui
ting van de Sont betekende honger
en het wegblijven van het Engelse
laken veroorzaakte werkloosheid.
Markies en magistraat zochten
naar wegen om de kwijnende eco
nomie wat op te krikken. Er waren
te veel werklozen die van de bede
ling moesten leven. Zou de nieuwe
draperie geen uitkomst kunnen
brengen? Nieuwe draperie was de
benaming voor import van
Spaanse wol om daarvan lakens te
bereiden. Karei V brak in 1534 met
Hendrik VIII van Engeland en
prompt viel de handel met de Mer
chant Adventurers stil. De keizer
schreef de import van Spaanse wol
dwingend voor en introduceerde
daarmee de nieuwe draperie. De
Bergse markies maakte in Antwer
pen kennis met Gregorio de Ayala,
een Spaanse koopman die ervaring
had opgedaan met de nieuwe dra
perie in Haarlem. De Ayala had er
wel oren naar om Bergen op Zoom
van zijn kennis te doen profiteren,
maar er moest wel wat tegenover
staan. Of Antoon op de hoogte was
van het schamele succes in Haar
lem, is niet bekend. De markies
wist het stadsbestuur over te halen,
om het avontuur te wagen. De stad
sloot een contract met de koop
man. De Ayala kreeg een renteloos
voorschot van 16.000 gulden als
startkapitaal en hij zou dat bedrag
in 12 jaar terugbetalen. Bovendien
ontving hij een bedrag van 3.200
gulden ter bestrijding van de aan
loopkosten. Verder stelde de stad
hem gratis een woning in de Hoog
straat ter beschikking plus een ver
verij op de Korenmarkt. Van zijn
kant verplichtte De Ayala zich om
het eerste jaar 200, het tweede jaar
300 en het derde jaar 400 lakens af
te leveren. Het contract telt nog
een hele serie aanvullende bepalin
gen. Belangrijk is natuurlijk de
vraag: Wat haalde het allemaal uit?
Ondanks de grote financiële offers
die de markies persoonlijk bracht
om de nieuwe draperie te doen sla
gen, werd het een fiasco. De lakens
waren van mindere kwaliteit,
Spanje wilde ze niet als betaling ac
cepteren. In 1536 reeds verliet De
Ayala Bergen op Zoom. Hij zorgde
voor een opvolger, maar ook die
had geen succes.
59. Bergen op Zoom in contact
met La Rochelle
Eerder al had de markies gepro
beerd om van Bergen op Zoom de
stapelplaats te maken voor de wijn
en zoutimport vanuit La Rochelle.
Na de vrede van Kamerijk (1529)
leek de kans daartoe schoon. Met
gunstige aanbiedingen trachtten
markies en magistraat de kooplie
den van de Franse havenplaats over
te halen om voortaan hun wijn en
zout in Bergen op Zoom te lossen
in plaats van in Middelburg. Die
stad verzette zich daar fel tegen en
diende een klacht in bij de land
voogdes. Maria van Hongarije ver
bood daarop de markies om zijn
onderhandelingen voort te zetten.
In 1536 brak de oorlog met Frank
rijk opnieuw uit en ook dat was
een kink in de kabel. In 1538 sloten
de partijen evenwel een wapenstil-
140
De Waterschans nr. 3 2001
Afb.8. De dood op de brandstapel. De
prent herinnert aan de marteldood van
Thomas Bilnev, een Engelse volgeling
van William Tyndale.
De magistraat bleek namelijk met
La Rochelle te hebben onderhan
deld vóór de wapenstilstand van
Nizza Nice) officieel was gete
kend (1538) en dat gold als majes
teitsschennis. Er ging dan ook een
zeer nederige brief met veel veront
schuldigingen de deur uit naar
Zijne Majesteit. Karei was gelukkig
heel genadig, dankzij de markies
waarschijnlijk. De Bergse poorters
hadden natuurlijk gehoord, hoe
zwaar Gent werd gestraft vanwege
het niet vlot meewerken aan extra
belastingen. Ook dat gold als ma
jesteitsschennis en dat heeft de
Oost-Vlaamse stad geweten. Na
tuurlijk moest Bergen op Zoom
haar part in de buitengewone bede
van 1536 opbrengen. De aparte be
lasting was nodig vanwege de oor
log met Frankrijk. Bergen op Zoom
moest naast de vaste belastingen
een flinke som extra opbrengen.
Dat deed de economie uiteraard
geen goed. Antoon raakte persoon
lijk als gouverneur van Luxemburg
in de oorlog betrokken. Hij verde
digde de vesting Bouillon met suc
ces tegen Franse en Luikse troe
pen. Gelukkig voor alle partijen
kwam het al spoedig tot een
staakt-het-vuren, gevolgd door de
reeds genoemde wapenstilstand
van Nizza.
60. Een al te vroege dood
Wat moet men in Bergen op Zoom
vreemd hebben opgekeken, toen
daar bekend werd gemaakt dat ge
heel onverwacht markies Antoon
Ajb.6. Blazoen van Der Vreugliden
Bloeme van 1561. De afbeelding is af
komstig uit 'Schatkiste der philosophen
ende poëten', Mechelen 1621.
Afb. Z Blazoen van de Bergse Rederijker
kamer Der Vreugliden Bloeme uit 1556.
Het bleef bewaard in Vlaardingen.
stand voor tien jaar. Bergen op
Zoom had de uitslag van de onder
handelingen niet afgewacht, maar
onmiddellijk na een eerste staakt-
het-vuren met La Rochelle weer
contact opgenomen, deze keer zo
genaamd niet langs officiële weg,
maar meer op particuliere basis.
Burgemeester rnr. Joos van Over-
stege had bij enkele kooplieden
succes, zodat in november 1538
zo'n 25 schepen met wijn en zout
koers zetten naar Bergen op Zoom.
Middelburg protesteerde direct bij
de landvoogdes, maar kreeg geen
verlof om de schepen aan te hou
den. Als de Zeeuwen toch enkele
schepen aanhouden en geld eisen,
komt de kwestie voor de geheime
raad. Die kwam niet tot een uit
spraak, maar het Bergse stadsbe
stuur kreeg het wel erg benauwd.
was overleden. Het was in zijn stad
dat de dood hem op 27 juni 1541
verraste op de leeftijd van 41 jaar.
Snelle boden brachten het overlij
densbericht naar de regentes in
Brussel en naar andere hoogwaar
digheidsbekleders, zowel geeste
lijke als wereldlijke. Op 13 juli was
alles gereed voor een plechtige uit
vaart. Velen waren die dag present
om Antoon de laatste eer te bewij
zen. Uiteraard verdrongen de Ber-
genaren zich om niets van het
schouwspel te missen. Waren ze
bedroefd? Dat is moeilijk te zeggen.
Ze moeten toch waardering heb
ben gehad voor zijn pogingen om
Afb. 9. Ook in Amsterdam probeerden de
wederdopers de macht te grijpen. De
aanslag op 10 mei 1535 mislukte. Vele
wederdopers sneuvelden in de straatge
vechten. Hun lijken werden in het open
baar opgehangen met de voeten naar
boven.
de economie te doen opleven en
voor de niet geringe bedragen die
hij uit eigen zak daarvoor had
geschonken. Zijn giften voor het
instandhouden van het Elisabeths-
gasthuis met het pesthuis beteken
den de redding van deze instellin
gen. Dat de cultuur hem ter harte
ging blijkt uit zijn steun voor het
zangkoor van het gilde van Onze
Lieve Vrouw. Dat gilde mocht de
141
wm
