De Waterschans nr. 3 2001 1. De stad vanaf de Schelde De ligging van steden aan de zee of aan een rivier heeft de kunstenaars steeds geboeid. Het biedt hun de mogelijkheid niet alleen tal van bij zonderheden van het stadsbeeld in perspectief te zetten, maar ook het omringende landschap weer te ge ven. Vooral de weerspiegeling van objecten in het water en het drukke verkeer van aan- en afVarende sche pen geeft daarbij de nodige afwis seling. Een en ander geldt ook voor Bergen op Zoom. Het gezicht op deze stad vanaf de landzijde, inte ressant wegens de hoogteverschil len, had eveneens de aandacht van tekenaars en schilders. Het oudst bekende stadsprospect van Bergen op Zoom vanaf de Schelde maakt deel uit van de zo genaamde 'Scheldekaart' (1468). De havenhoofden zijn hierop bij zonder expressief en extra groot af gebeeld, wat aantoont, dat de teke naar vanaf de rivier of op de tegen over gelegen oever werkte (1). De Schelde is niet te zien op het door Albrecht Dürer in 1520 ge schetste gezicht op de Grote Kerk en enige andere gebouwen te Ber gen op Zoom vanuit het zuidwes ten. De afbeelding roept een aantal problemen op. Misschien heeft hij schetsen gemaakt vanaf verschil lende standpunten en daaruit een compositie-tekening gemaakt. Na dien nam deze beroemde kunste naar dit gezicht op in een gravure van het Kruisoffer op Golgotha (2). Op een zinnebeeldige prent over de vangst van kreeften en andere schelpdieren beeldde Philips Galle in 1580 een gezicht op de stad af met de tegenover gelegen, Zuid- Bevelandse oever van de Schelde. Een karakteristieke weergave, zij het in bijzonderheden nogal sche matisch (3). Een bijzonder geslaagd - maar minder betrouwbaar - prospect vanuit het westen maakt onderdeel uit van de serie gezichten op Bra bantse steden. Het wordt met ze kerheid toegeschreven aan Pieter Hendrikszoon Schut (afb. 1) (4). Zij dienen als randversiering van de grote wandkaart van het hertogdom Brabant, uitgegeven door Nicolaas Visscher en Zacharias Roman (1656). Een jaar later geeft Visscher ze opnieuw uit in een prentwerk over de voornaamste steden van Brabant, Vlaanderen, Holland en Zeeland. Deze stadsgezichten zijn ontleend aan reeds bestaande af beeldingen. Dat van Bergen op Zoom is een verkleining van en uit snede uit de hier besproken gra vure. Links en vooral rechts, zijn delen weggelaten. Het kasteel van Borgvliet met zijn omgeving komt daardoor niet op de gravure voor. Alle ornamentiek is verdwenen om plaats te maken voor de stadsnaam, geplaatst in een heldere hemel waarin slechts enige wolkjes drij ven. Het stadsprofiel is in de breedte wat ingekrompen: de to rens en hun spitsen worden hiertoe nog slanker voorgesteld dan op de AJb.2. Gezicht op Bergen op Zoom vanuit het westen. Gravure, toegeschreven aan N. de Fer, iParijs 1698]. Topografische Atlas ge meente Bergen op Zoom AG 4. 102 De Waterschans nr. 3 2001 Afb.3. Gezicht op Bergen op Zoom vanuit het westen. Tekening van Barnardus Klotz, 1671 (Foto gemeenteachief Bergen op Zoom). hier besproken gravure. Ook de stoflage is vereenvoudigd (5). Een prentje, toegeschreven aan N. de Fer (1698, afb.2) is een navol ging van laatstgenoemde afbeel ding. Vooral de versiering onder ging enige veranderingen. De naam van de stad is aangebracht op een fladderende banderol in de lucht boven de vesting (6). De gravure van J. Peeters in het bekende werk van Caspar Merian (1659) is geen navolger van De Swaef, maar een zelfstandig ontstaan gezicht vanuit een zuidelijker punt dan op de hier besproken prent is weergegeven. Toch is het afgebeelde terrein rond de stad ongeveer hetzelfde, exclu sief Borgvliet en zijn kasteel (7). De gravure door Caspar Bouttats naar J. Peeters, opgenomen in een prentwerk met gezichten op de ste den in de Verenigde Nederlanden vormt een ruwe kopie van die in het boek van Merian (8). Tenslotte moet het getekende stads prospect van Bernardus Klotz uit oktober 1671 (afb. 3) worden ge noemd. Hij heeft vrijwel hetzelfde standpunt ingenomen als De Swaef had uitgekozen: het zuidoostelijke bolwerk van het Zuidfort of Water schans. Een aantal op het hier be sproken prospect afgebeelde ele menten was ondertussen uit het stadsbeeld verdwenen, bijvoor beeld de Schaliemolen. Klotz heeft afgezien van kunstgrepen, zodat het geheel meer objectief is. Hij beeldt rechts van de Grote Kerk de ruïne af van het zogenaamde 'Nieuwe Werck' die De Swaef weg liet, wellicht om esthetische rede nen. Uiteraard missen we hier alle stoflage in de vomi van cartouches, krulletters en ornamentwerk (9). 2. Het prospect en zijn vervaardiging Stadsgezichten werden vanaf 1609 in de Verenigde Nederlanden, vooral te Amsterdam in groot aan tal vervaardigd en verkocht. Niet alleen Nederlandse steden, maar ook belangrijke centra in het bui tenland beeldde men af (10). In deze toelichting is de voorkeur gegeven aan de term prospect, ter wijl bij vroegere beschrijvingen voor dit soort stadsgezichten veel vuldig het woord stadsprofiel werd gebezigd (11). Sommigen gebrui ken de naam stadspanorama of 'stadsprospect'. Koeman noemt het hier besproken soort stadsge zicht een profiel met 'meer of min der' voorgrond en een compacte achtergrond (12). Ratsma defi nieert prospect als een gezicht waarbij de stad van enige afstand als geheel (of bijna geheel) is afge beeld (13). Het stadspanorama is volgens hem een bijzonder soort prospect. Hierop ziet men in het stadsgezicht een centraal punt vanaf een niet al te hoog punt er boven. Men beeldt daarbij de in een cirkel rond dit punt liggende bebouwing af in een centrale pro jectie (14). Volgens Koeman moet men de term panorama voorbe houden aan het soort stadsgezich ten dat voldoet aan de letterlijke betekenis daarvan: 'alles rondom overziend' (15). Op de hier besproken gravure is doorgaans het centraal perspectief toegepast: de toren van de Grote Kerk vormt het letterlijke middel punt van de voorstelling. Er zijn echter afwijkingen van de werke lijke situatie die in de legende bij de kaart nader worden omschre ven. Om de stad zelf weer te geven nam de tekenaar plaats op het zuidoostelijke bolwerk van het Zuidfort of Waterschans. De voor grond tekende hij vanaf de meest westelijke punt van het zuider ha venhoofd, de zogenaamde Kop van het Hoofd, vanaf een bepaalde hoogte. Hierbij speelde de helling van het terrein een rol (16). Bijzon dere ingrepen in de voorstelling zijn gedaan om het Zuidfort of Wa terschans af te beelden. Het deel rechts van het havenhoofd is ge zien vanaf het hiervoor omschre ven punt: daarna is de pier zelf in beeld gebracht. Het deel links van het hoofd omvat in hoofdzaak het stenen noordfront van de Water schans. Dit zag de tekenaar vanaf de zuidwestelijke hoek het daar te genover gelegen Noordfort. Hij zat vermoedelijk op de voorwal van dit vestingwerk (17). Opvallend is de zeer gedetailleerde weergave van sommige gebouwen. Een resterend deel van de middel eeuwse stadsommuring kan men zien onder de afbeelding van het linkergedeelte van de Grote Kerk Dit deel bevindt zich tussen een daar afgebeeld geboomte tot aan de Schaliemolen. Een en ander moet van zeer dichtbij zijn gete kend, want het is doorgaans niet 103 -'jt jC!'

Periodieken

De Waterschans | 2001 | | pagina 3