De Waterschans nr. 3 2001
1. De stad vanaf de Schelde
De ligging van steden aan de zee of
aan een rivier heeft de kunstenaars
steeds geboeid. Het biedt hun de
mogelijkheid niet alleen tal van bij
zonderheden van het stadsbeeld in
perspectief te zetten, maar ook het
omringende landschap weer te ge
ven. Vooral de weerspiegeling van
objecten in het water en het drukke
verkeer van aan- en afVarende sche
pen geeft daarbij de nodige afwis
seling. Een en ander geldt ook voor
Bergen op Zoom. Het gezicht op
deze stad vanaf de landzijde, inte
ressant wegens de hoogteverschil
len, had eveneens de aandacht van
tekenaars en schilders.
Het oudst bekende stadsprospect
van Bergen op Zoom vanaf de
Schelde maakt deel uit van de zo
genaamde 'Scheldekaart' (1468).
De havenhoofden zijn hierop bij
zonder expressief en extra groot af
gebeeld, wat aantoont, dat de teke
naar vanaf de rivier of op de tegen
over gelegen oever werkte (1).
De Schelde is niet te zien op het
door Albrecht Dürer in 1520 ge
schetste gezicht op de Grote Kerk
en enige andere gebouwen te Ber
gen op Zoom vanuit het zuidwes
ten. De afbeelding roept een aantal
problemen op. Misschien heeft hij
schetsen gemaakt vanaf verschil
lende standpunten en daaruit een
compositie-tekening gemaakt. Na
dien nam deze beroemde kunste
naar dit gezicht op in een gravure
van het Kruisoffer op Golgotha (2).
Op een zinnebeeldige prent over
de vangst van kreeften en andere
schelpdieren beeldde Philips Galle
in 1580 een gezicht op de stad af
met de tegenover gelegen, Zuid-
Bevelandse oever van de Schelde.
Een karakteristieke weergave, zij
het in bijzonderheden nogal sche
matisch (3).
Een bijzonder geslaagd - maar
minder betrouwbaar - prospect
vanuit het westen maakt onderdeel
uit van de serie gezichten op Bra
bantse steden. Het wordt met ze
kerheid toegeschreven aan Pieter
Hendrikszoon Schut (afb. 1) (4). Zij
dienen als randversiering van de
grote wandkaart van het hertogdom
Brabant, uitgegeven door Nicolaas
Visscher en Zacharias Roman
(1656). Een jaar later geeft Visscher
ze opnieuw uit in een prentwerk
over de voornaamste steden van
Brabant, Vlaanderen, Holland en
Zeeland. Deze stadsgezichten zijn
ontleend aan reeds bestaande af
beeldingen. Dat van Bergen op
Zoom is een verkleining van en uit
snede uit de hier besproken gra
vure. Links en vooral rechts, zijn
delen weggelaten. Het kasteel van
Borgvliet met zijn omgeving komt
daardoor niet op de gravure voor.
Alle ornamentiek is verdwenen om
plaats te maken voor de stadsnaam,
geplaatst in een heldere hemel
waarin slechts enige wolkjes drij
ven. Het stadsprofiel is in de
breedte wat ingekrompen: de to
rens en hun spitsen worden hiertoe
nog slanker voorgesteld dan op de
AJb.2. Gezicht op Bergen op Zoom vanuit het westen. Gravure, toegeschreven aan N. de Fer, iParijs 1698]. Topografische Atlas ge
meente Bergen op Zoom AG 4.
102
De Waterschans nr. 3 2001
Afb.3. Gezicht op Bergen op Zoom vanuit het westen. Tekening van Barnardus Klotz, 1671 (Foto gemeenteachief Bergen op Zoom).
hier besproken gravure. Ook de
stoflage is vereenvoudigd (5).
Een prentje, toegeschreven aan N.
de Fer (1698, afb.2) is een navol
ging van laatstgenoemde afbeel
ding. Vooral de versiering onder
ging enige veranderingen. De naam
van de stad is aangebracht op een
fladderende banderol in de lucht
boven de vesting (6). De gravure
van J. Peeters in het bekende werk
van Caspar Merian (1659) is geen
navolger van De Swaef, maar een
zelfstandig ontstaan gezicht vanuit
een zuidelijker punt dan op de hier
besproken prent is weergegeven.
Toch is het afgebeelde terrein rond
de stad ongeveer hetzelfde, exclu
sief Borgvliet en zijn kasteel (7). De
gravure door Caspar Bouttats naar
J. Peeters, opgenomen in een
prentwerk met gezichten op de ste
den in de Verenigde Nederlanden
vormt een ruwe kopie van die in
het boek van Merian (8).
Tenslotte moet het getekende stads
prospect van Bernardus Klotz uit
oktober 1671 (afb. 3) worden ge
noemd. Hij heeft vrijwel hetzelfde
standpunt ingenomen als De Swaef
had uitgekozen: het zuidoostelijke
bolwerk van het Zuidfort of Water
schans. Een aantal op het hier be
sproken prospect afgebeelde ele
menten was ondertussen uit het
stadsbeeld verdwenen, bijvoor
beeld de Schaliemolen. Klotz heeft
afgezien van kunstgrepen, zodat
het geheel meer objectief is. Hij
beeldt rechts van de Grote Kerk de
ruïne af van het zogenaamde
'Nieuwe Werck' die De Swaef weg
liet, wellicht om esthetische rede
nen. Uiteraard missen we hier alle
stoflage in de vomi van cartouches,
krulletters en ornamentwerk (9).
2. Het prospect en zijn
vervaardiging
Stadsgezichten werden vanaf 1609
in de Verenigde Nederlanden,
vooral te Amsterdam in groot aan
tal vervaardigd en verkocht. Niet
alleen Nederlandse steden, maar
ook belangrijke centra in het bui
tenland beeldde men af (10).
In deze toelichting is de voorkeur
gegeven aan de term prospect, ter
wijl bij vroegere beschrijvingen
voor dit soort stadsgezichten veel
vuldig het woord stadsprofiel werd
gebezigd (11). Sommigen gebrui
ken de naam stadspanorama of
'stadsprospect'. Koeman noemt
het hier besproken soort stadsge
zicht een profiel met 'meer of min
der' voorgrond en een compacte
achtergrond (12). Ratsma defi
nieert prospect als een gezicht
waarbij de stad van enige afstand
als geheel (of bijna geheel) is afge
beeld (13). Het stadspanorama is
volgens hem een bijzonder soort
prospect. Hierop ziet men in het
stadsgezicht een centraal punt
vanaf een niet al te hoog punt er
boven. Men beeldt daarbij de in
een cirkel rond dit punt liggende
bebouwing af in een centrale pro
jectie (14). Volgens Koeman moet
men de term panorama voorbe
houden aan het soort stadsgezich
ten dat voldoet aan de letterlijke
betekenis daarvan: 'alles rondom
overziend' (15).
Op de hier besproken gravure is
doorgaans het centraal perspectief
toegepast: de toren van de Grote
Kerk vormt het letterlijke middel
punt van de voorstelling. Er zijn
echter afwijkingen van de werke
lijke situatie die in de legende bij
de kaart nader worden omschre
ven. Om de stad zelf weer te geven
nam de tekenaar plaats op het
zuidoostelijke bolwerk van het
Zuidfort of Waterschans. De voor
grond tekende hij vanaf de meest
westelijke punt van het zuider ha
venhoofd, de zogenaamde Kop van
het Hoofd, vanaf een bepaalde
hoogte. Hierbij speelde de helling
van het terrein een rol (16). Bijzon
dere ingrepen in de voorstelling
zijn gedaan om het Zuidfort of Wa
terschans af te beelden. Het deel
rechts van het havenhoofd is ge
zien vanaf het hiervoor omschre
ven punt: daarna is de pier zelf in
beeld gebracht. Het deel links van
het hoofd omvat in hoofdzaak het
stenen noordfront van de Water
schans. Dit zag de tekenaar vanaf
de zuidwestelijke hoek het daar te
genover gelegen Noordfort. Hij zat
vermoedelijk op de voorwal van dit
vestingwerk (17).
Opvallend is de zeer gedetailleerde
weergave van sommige gebouwen.
Een resterend deel van de middel
eeuwse stadsommuring kan men
zien onder de afbeelding van het
linkergedeelte van de Grote Kerk
Dit deel bevindt zich tussen een
daar afgebeeld geboomte tot aan
de Schaliemolen. Een en ander
moet van zeer dichtbij zijn gete
kend, want het is doorgaans niet
103
-'jt jC!'