De Waterschans nr. 3 2001
exemplaar dat zich in het archief
van de Genie bevond. Een ander
exemplaar, zonder onderschrift,
maakte deel uit van de verzameling
Bodell Nijenhuis en bevindt zich
nu in de bibliotheek van de Rijks
universiteit te Leiden. Uiteraard
nam Van Rijn de prent op in zijn
beschrijving van de Atlas Van Stolk
(1897). Hij vermeldt niet, hoe het
blad in de verzameling is thuisge-
raakt (47). Te Bergen op Zoom
bleef het stadsgezicht onbekend tot
de heruitgave in 1967 van het Rot
terdamse exemplaar in de Atlas van
Stolk
Noten
De Waterschans nr. 3 2001
Poging tot reconstructie door Han Bos (2001) van de plattegrond van stad en vesting Bergen op Zoom met onmiddelijke omgeving,
1634. Hierop zijn in nummers 1-47 de objecten aangegeven die op het stadsprospect van Samuel de Swaef c.s. zijn te zien.
Gebruikt kaartmateriaal:
A Moderne basiskaart: stadsplattegrond ca. 1941, schaal 1:5000.
B. Historische kaarten (volgorde van betekenis)
1. Gemeentearchief Bergen op
Zoom. Top. Atlas KM 196. Ves-
tingkaart (belegeringskaart), toe
geschreven aan David van Or-
liens, 1622. Gebruikt als bron
voor de plattegrond van vesting
werken en forten.
2. Rijksarchief in Noord-Brabant,
Kaart- en prentverzameling nr.
3922. Kaart van de linie van
Bergen op Zoom tot Steenber
gen door Fr. Van Schoten, 1628.
De belegeringswerken zijn hier
verdwenen en de vesting is aan
gepast aan de situatie van de
vestingwerken in dat jaar.
Hierop komen zowel zowel het
noordelijke havenhoofd als om
vang van de inundatie van de
Meeren voor.
3. Rotterdam, Atlas van Stolk
Stadsprospect door S. de Swaef
en J. ab Heede, 1634.
Vooral van belang voor de posi
tie van de sluis tussen de Zoute-
vest en de houwer, alsmede voor
de redoute voor de Bospoort.
4. Particulier bezit (foto in Top. At
las), Vestingkaart door Johan
Merck 1647. Vooral van belang
voor de beide molenkommen
van de Grote Watermolen en de
positie van de redoute voor de
Wouwsepoort.
5. Tekeningen van Bergen op
Zoom nrs. 50, 53, 55, 67, 76, 88,
90, 97, 98, voornamelijk door B.
en V. Klotz, 1671 en 1672.
6. Algemeen Rijksarchief, OPV B
nr. 44, Stadsplattegrond door C.
van Bommel en A van Dun,
1724.
Kaartlegende:
I water
II gorzen
III droge grachten
IV redoutes, in 1634 bestaand
V redoutes, gebouwd 1635/1672
VI katten of geschutsopstellingen
A Standpunt van de tekenaar op
het zuidoostelijke bolwerk van
de Waterschans, ingenomen ten
behoeve van het stadsprofiel
vanaf het bolwerk Boerenver
driet tot het kasteel van Borg-
vliet.
B. Standpunt van de tekenaar op de
Kop van het Hoofd, voorname
lijk ten behoeve van het gezicht
op Noordgeest alsmede op de
westzijde van de Noord- en
Zuidforten.
C. Standpunt van de tekenaar op de
zuidwesthoek van het conters-
carp van het Noordfort, van
waaruit het gezicht op de
noordkant van de Waterschans
en de Stadspolder geschetst kon
worden.
109
1) M.K.E. Gottschalk en W.S. Unger, 'De
oudste kaarten der waterwegen tussen Bra
bant, Vlaanderen en Zeeland, Tijdschrift
Kon. Ned. Aardrijksk. Genootschap (1950) nr.
5, 146-164.
(2) Tekeningen van Bergen op Zoom, 63, nr.
37. Van Ham, 'Albrecht Dürer', 5-15.
(3) Van Ham, 'Zestiende eeuwse
prent',15-17.
(4) Maria Simon, Claes Janszoon Visscher
(Freiburg 1958) 227-278.
(5) Prenten van Bergen op Zoom nr. 8. De
toeschrijving aan Bouttats blijkt op een
misvatting te berusten: Van Ham en Danc-
kaert, Wandkaart. 21-23.
(6) Een exempt in de Top. Atlas van de ge
meente Bergen op Zoom, AG, nr.4. Kuyer,
Brabantia II, 141.
(7) Caspar Merian, Topographia Germaniae
Inferioris (Frankfort z.j.) 41; idem, Bnrgund.
Niederlande1659; Topografische Atlas Ge
meentearchief Bergen op Zoom, AG nr. 62.
(8) V. Bouttats, Thooneel der Steden ende
Sterckten van 't Vereenight Nederlandt
(Antwerpen ca. 1675); Prenten van Bergen
op Zoom nr. 8; Kuyer, Brabantia Illustrata
11.133.
(9) Het origineel bevindt zich te Londen in
het Brits Museum: Tekeningen van Bergen
op Zoom. 109 nr. 83.
(10) Van 't Hoff, 'Grote Stadspanorama's
81-131.
(11) De Groot en Vorstman, Zeilschepen, 12.
(12) Volgens hem wordt met 'prospect' het
zelfde bedoeld als 'profiel': Koeman, Ge
schiedenis, 110-113.
(13) Ratsma, Prospecten, 3-4. In het Duits
wordt het stadspanorama een Gesamtdar-
stellung genoemd, in het Engels All embra
cing view. Ratsma, Prospecten, 4 en voetno
ten.
14) In het Duits Rundsicht.
(15) Koeman, Geschiedenis, 112-113.
(16) Volgens Koeman, ibidem, 112 is hier
sprake van een overgangstype, waarbij hij
bedenkingen uit tegen het gebruik van de
term 'cavalierperspectief' of Vogelvlucht'.
Volgens Ratsma, Prospecten, 4 zit er weinig
anders op dan zich met die termen te be
helpen omdat de hellinghoek nergens ge
geven wordt;
(17) Legende nr. 46.
(18) Zie bijvoorbeeld de legende nrs.17,20,
26, 28, 29 en 32.
(19) H.E. Phaff, Raadhuis-spreuken. Spreu
ken en bouwopschriften van Nederlandse
raadhuizen ('s- Gravenhage 1983) 23
en 135.
(20) Sir Charles Morgan, ridder
(1575-1642), verdediger van Bergen op
Zoom bij het beleg in 1622, later militair
goeverneur aldaar: Nieuw Nederlandsch Bio
grafisch Woordenboek, dl. V (Leiden 1921)
kol. 348; Booij en Van Ham, Grafmonu
menten, 144-152, nr. II.
(21) Willem van der Rijt, heer van Wuust-
wezel en Westdoorne, kolonel en ritmeester
in Staatse dienst, 1621 drossaard van Ber
gen op Zoom, mede verdediger van de stad
bij het beleg in 1622, overl. aldaar 1641.
Aan hem droeg De Swaef ook de in 1628
verschenen editie van zijn Gedichten op:
Croiset van Uchelen, 'Samuel de Swaef',
299 afb. 3; Booij en Van Ham, Graftnonu-
menten, 154-162, nr. IV.
(22) Turcq leefde van 1611-1680: in Nieuw
Nederlandsch Biografsch Woordenboek dl. 2
(1912) kol. 1457 ontbreekt de overlijdensda
tum. Het juiste jaartal o.a.: C. Vanwesen-
beeck, 'Honderd Bergse schrijvers. 500 jaar
literaire activiteiten te Bergen op Zoom', in:
A. Hagenaars en E Mink (samenst.) Zoom
op Bergen. 500 Jaar literatuur in Bergen op
Zoom (Bergen op Zoom 1992) 23-25. Zie
tevens de door L. Elaut in zijn artikel 'Dr.
Justus Turq' geciteerde 'memorieën' van de
familie Turcq: Brabantia IV (1985) 45. De
datum moet echter worden gecorrigeerd
aan de hand van het overlijdensregister dat
26 november 1680 vermeldt.
(23) AM. Ledeboer, De boekdnukkers,
boekverkopers en uitgevers in Noord-Neder
land (Deventer 1872) 263; J. A Gruijs en
C. de Wolff, Thesaurus 1473-1800. Neder
landse Boekdrukkers en Boekverkopers met
plaatsen en jaren van werkzaamheid
(Nieuwkoop 1989) 107. met rectificatie
door J. A. Gruys, 1996. Lauwijck noemde
zich in Latijnse edities ook 'Lauwikius';
(24) Nieuw Nederlandsch biografische Woor
denboek, dl. VI,178. Voor het portret zie
ook De Waterschans 22 (1992) 71.
(25) De Groot en Vorstman, Zeilschepen,
12-14.
(26) Gebruik werd gemaakt van L.M. Ak-
veld, 'Verklaring van de namen van enige
zeventiende-eeuwse Nederlandse scheeps-
typen in: Lof der Zeevaart, 21-35.
(27) Tekeningen van Bergen op Zoom, 113
nr. 87 beeldt deze galei eveneens af.
(28) WA van Ham, 'De symbolen van Ber
gen op Zoom', De Brabantse Leeuw 36
(1987) 223-260; ook afz. herdr. Bergen op
Zoom, 1987 en 2000.
(29) Het Nieuw Nederlandsch Biografisch
Woordenboek, dl. II (Leiden 1912) kol. 1440
geeft abusievelijk het overlijdensjaar 1662.
Dit heeft waarschijnlijk betrekking op een
naamgenoot, een koopman te Middelburg,
die in maart 1656 nog een leverantie deed
aan de stad Bergen op Zoom. Zie de kriti
sche bijdrage van RJ. van den Bergh, 'Mis
cellanea', 12-18, nt. 48. Vergelijk Vanwesen-
beeck, 'Honderd Bergse schrijvers', 26-28.
(30) Beschreven door Lantsheer en Nagt-
glas, Zelandia Illustrata, dl.l, 349.
(31) Croiset van Uchelen, 'Samuel de
Swaef', 291-297;
(32) Ibidem, 295.
(33) Ibidem, 298-301 en 305-313.
(34) Ibidem, 295-297, afb.l.
(35) J.H. Kluiver, De souvereine en indepen
dente staat Zeeland De politiek van de pro
vincie Zeeland inzake vredesonderhandelin
gen met Spanje tijdens de Tachtigjarige Oor
log tegen de achtergrond van de positie van
Zeeland in de Republiek (Middelburg 1998)
40, 42-43. 102, 107, 132-135 en 191.
(36) Lantsheer en Nagtglas, Zelandia. 8;
(37) Croiset van Uchelen, 'Samuel de
Swaef', 297; Van den Bergh, 'Miscellanea',
14-15; (38) Van den Bergh, 'Miscellanea',
15.
(39) CJ.E Slootmans, 'Klokken, beiaard en
beiaardiers te Bergen op Zoom vóór 1747',
Sinte Geertruydtsbronne 14 (1937) 15-16 en
XXV, bijl. 39.
(40) Notarieel Archief Bergen op Zoom
inv.nr. 28, fol. 63, akte van 23 april 1633;
zie ook de akten inv.nr. 63. nr. 9,19 juli
1627; inv.nr.23, akte nr. 61, 29 juni 1628 en
inv.nr. 70, akte nr. 22,16 mrt. 1637.
(41) Manuscript in het gemeentearchief
Bergen op Zoom.
(42) Met 1. Baselius kan zowel de predi
kant Jacob sr. (rnaior), overl. 1604) bedoeld
zijn als de filoloog (later eveneens predi
kant) Jacob jr. (minor, 1623-1661): Nieuw
Nederlandsch Biografisch Woordenboek dl.
Ill (Leiden 1914) kol. 67-69. De eerste was
in 1634 reeds overleden: in dat geval heb
ben we te maken met een postume spreuk;
als de tweede bedoeld is, betreft het een
vroegrijpe prestatie (hij was in de zomer
van 1634 nog geen 11 jaar oud). Samuel
Baselius (1597-1635) predikant, geschied
schrijver, ibidem, kol. 69-70.
(43) Isaac Gruterus (1610-1680) vanaf 1633
conrector van de latijnse school te Middel
burg. Schreef onder meer Latijnse gedich
ten. ibidem, kol. 505-506.
(44) Ledeboer, Boekdrukkers, 303; F Nagt
glas, Levensberichten van Zeeuwen (Mid
delburg 1891) 46-47; Encyclopedie van Zee
land, dl. 11 (Middelburg 1982) 240.
(45) SA inv.nr. 41, ongefol. res. 24 sept.
1634. Het oorspronkelijk gevraagde bedrag
van 50 guldens voor ditpourtraicte ver
hoogde de magistraat met 40 guldens tot
15 Vlaamse ponden.
(46) Croiset van Uchelen, 'Samuel de
Swaef', 302.
(47) Van Rijn, Atlas van Stolk, dl. 2, 252 nr.
1913.
De Meeren
Schelde
