113
De Waterschans nr. 3 2001
of graveur de torens van plaats heeft
verwisseld (69). De kapel hoorde voor
heen bij het Sint-Margrietenklooster,
werd kort na 1462 opgetrokken en na
1500 sterk verbouwd. Hij ligt aan de
noordzijde van de Geweldigerstraat,
hoek Minderbroederstraat (70). Na
1580 werd het klooster gasthuis en
heeft de kapel wisselende functies
gekregen, onder andere als kerkruimte
voor Engelse en Schotse militairen. In
de achttiende eeuw kerkten er de
Waalse en lutherse gemeenten (71).
17. 't Hof van Bergen
Van dit complexe gebouw zijn op de
gravure te zien: A De grote toren met
bekroning en windvaan (72); B. De
hoge schoorstenen op het poortge
bouw aan de Steenbergsestraat (73); C.
Het dak en de voorgevel van de Hof- of
Christoffelzaal (74) en D. Mogelijk een
dakruiter die kan hebben gestaan op
de kapel aan de oostzijde van het
woongedeelte (75). Op de gravure is te
zien dat aan de gevel van de Hofzaal
zogenaamde 'spekbanden' zijn toege
past. Het Grote of Markiezenhof werd
in fasen gebouwd tussen 1485 tot 1514
(76). Het is in 1634 niet bewoond, want
in 1621 hebben de Staten-Generaal het
in beslaggenomen omdat de voogden
van de markiezin Maria Elisabeth 11
van den Bergh de Spaanse zijde hiel
den (77).
18. Spuitoren
Van dit gebouw zien wij het bovenste
deel van de toren met bekroning, klok
en wijzerbord (78). De slanke toren is
in 1501 gebouwd (79).
19. Gevangen Poorte
Van dit poortgebouw zijn de beide
ronde torens zichtbaar en de trapgevel
aan de zijde van de Rijkebuurtstraat
(80). De poort ligt aan het westelijke
einde van de Lievevrouwestraat. De
eerste schriftelijke vermelding dateert
uit 1400; hij is vermoedelijk ca. 1335 of
eerder gebouwd. In 1485 wordt ver
meld dat de poort als gevangenis in ge
bruik is. Toen of kort nadien is het
middengedeelte ten behoeve van de
nieuwe bestemming uitgebreid en
voorzien van trapgevels (81).
20. Grote Watermolen
Van dit complex zien wij de bovenzijde
van het grote molengebouw; links het
iets lagere molenaarshuis. Ook hier zijn
zogenaamde 'spekbanden' in de gevel
aangegeven (82). In juli 1518 werd de
watermolen in gebruikgenomen, ge
bouwd op de plaats van de oorspron
kelijke, die in 1500/1501 was opgetrok
ken (83).
21. Houwer of Molenwater
Dit waterreservoir dient om de water
molen bij eb of laag water in werking te
brengen. Bij vloed wordt het water in
gelaten en bij eb weer via de hierna te
noemen Zoutevest en het Molenwater
(de molenkommen) naar de haven af
gevoerd. De oorspronkelijke houwer
was vermoedelijk in 1500/1501 aange
legd. Bij de aanleg van het Watermo-
lenbolwerk in 1615/1618 (zie nr. 31)
nam men het reservoir grotendeels op
in een nieuwe stadsgracht, de reeds ge
noemde Zoutevest. De aanleg van de
nieuwe houwer is ca. 1615 begonnen.
Hij is door een voorwal of conterscarp
gescheiden van de Zoutevest. Hiermee
staat hij door een sluis in verbinding.
Deze is op zijn beurt door het zoge
naamde Zwanegat verbonden met de
molenkom ten zuiden van de molen
(84).
22. Voonnalige kapel van het cellen-
broeders klooster
Van dit gebouw is alleen de top van de
dakruiter te zien (85). Vermoedelijk in
1474/1477 zijn klooster en kapel met
steun van het stadsbestuur gebouwd
aan de Korenbeursstraat (86). In 1581
verlieten de laatste broeders het kloos
ter, daarna werd het gebouw in 1597
stedelijk weeshuis. Vervolgens had het
militaire bestemmingen (87).
23. Voonnalige kapel van het
Sint-Jansgasthuis
Van dit gebouw is alleen de top van de
dakruiter te zien. Door een particulier
vanaf 1516 gesticht hofje, gelegen aan
de Bruinevisstraat (Sint-Gertrudisstraat).
In 1523 verkocht aan Jan UI van Gly-
mes, heer van Bergen op Zoom. Hij
maakte er voor oudgedienden van zijn
hofhouding een proveniershuis van.
dat de naam Sint-Janshuis ging dragen.
Dit bestond uit tien huisjes, een zie
kenzaal of beyert en een kapel (88).
Vermoedelijk is het geheel kort na 1650
afgebroken (89).
24. S.M. Cappelle
Van de voormalige kapel zien wij
slechts de top van de torenspits (90).
Het koor van de Sint-Maartenskapel
deed dienst als stadsschool, terwijl het
schip vermoedelijk als paardenstal was
ingericht. Wegens de drassige onder
grond werd de Sint-Maartenskapel
(voormalig gasthuis) in de vorige eeu
wen enige malen herbouwd. In de eer
ste helft van de vijftiende eeuw liet men
een toren met luidklok en uurwerk in
bouwen (91).
25. Stadt-Huys
Dit gebouw is opgenomen in een rij
van vier gevels aan de Grote Markt die
sterk verkort te zien zijn: De Beurze,
Sint Joris, De Draak, en het stadhuis
zelf (92). Dit complexe gebouw heeft
als kern het schepenhuis, waarvan de
oudst bekende vermelding uit 1403 da
teert. Door aanbouw of door aankoop
van aanpalende percelen werd het
complex uitgebreid: in 1498 met het
huis Leeuwenborch ten oosten en in
1544 met het huis De Olifant ten wes
ten van het kemgebouw. In 1611 zijn de
voorgevels van het schepenhuis en De
Leeuwenborch afgebroken en vervan
gen door de tegenwoordig nog be
staande voorgevel over de volle breedte
van beide panden (93).
26. S. GEERTRUYDTS KERCKE
Enige getekende stadsgezichten van
Bergen op Zoom geven eveneens dit
gebouw weer vanuit het westen, maar
geen enkele afbeelding verschaft zoveel
details als deze gravure (94). Domine
rend in het stadsbeeld is de torenromp
die uit een oudere bouwfase van de
kerk (ca. 1370) dateert. De bekroning
van de toren zoals die hier is afgebeeld,
werd in 1448 op de toren geplaatst. Hij
is in 1562 boven de galmborden ingrij
pend veranderd, onder andere door het
aanbrengen van het uivormige ge
deelte, waarop het kruis staat (95). In
1608 zijn het wijzerbord en een galerij
onder de 'ui' aangebracht. Boven het
uurwerk het stadswapen, eronder de
spreuk VIGILATE (waakt), een aanwij
zing op de functie als uitzichttoren
voor de bewaking van de stad. Uuiwerk
en beiaard zijn in 1627/1629 hersteld
(95). Het kerkgedeelte dat vanaf 1444
tot ca. 1472 gebouwd werd naar ont
werp van de Antwerpense bouwmees
ter Everard Spoorwater, is zichtbaar tot
en met het dwarsschip (97). Van de in
1504 begonnen nieuwbouw aan de
kerk, die ca.1545 onder dak kwam, is
op de gravure niets te zien. De bekap
ping van dit gedeelte is vanaf 1607 ver
wijderd, waarna het vervallen is tot een
indrukwekkende ruïne (98). De her
vormde gemeente heeft schip en tran
sept van de voormalige parochiekerk in
1587 voor de eredienst in gebruik ge
nomen (99).
27.Arm-huys
Van dit voormalige klooster zien wij
hier slechts de dakruiter. Deze zou pal
achter de toren van het huis van De
Vries (nr. 33) afgebeeld moeten zijn
(100). Het cellenzustersklooster, ook
wel Berch van Calvarië genoemd, gele
gen aan de Huijbergsestraat, was ge
sticht in 1484/1485 (101). In 1605 zijn
de laatste drie zusters vertrokken,
waarna het gebouw verschillende be
stemmingen had. Vanaf 1621/1622
dient het als armkinderhuis, kortweg
Annhuys genoemd (102).
28. Schors-Molen
De molen van het type bovenkruier
(103) stond op het bolwerk achter De
Molenmakers, ook wel het Punt van de
Schorsmolen genoemd, dat vanaf
ca.1606 Oranjebolwerk heette (104). Als
detail van de afbeelding mag worden
gewezen op een segment van de spaar-
boog. Die vormt een onderdeel van de
bakstenen voet, waarop de houten
De Waterschans nr. 3 2001
romp is geplaatst. De naam van het ge
bouw wijst op zijn bestemming: er werd
schors gemalen voor de huidenvetters en
leerlooiers van de stad. De molen is in
1602 gebouwd door een particulier (105).
29. Schali Molen
De gravure laat zien dat de kast van
deze standaardmolen grotendeels be
dekt is met schaliën. De tekenaar heeft
de molen een stuk naar links verplaatst;
in werkelijkheid stond hij daar, waar hij
het Hof van Lier (nr. 32) afbeeldt (106).
De Capel- of Schaliemolen is in 1552
gebouwd op een tegen de stadsmuur
opgeworpen 'berg'. De eerste vermel
ding van zijn voorganger dateert uit
1393. De hier afgebeelde molen heette in
de archivalia sinds 1612 Schaliemolen en
werd vennoedelijk in of kort voor 1648
afgebroken 107).
30. Wachthuis op het
Oranjebolwerk of -punt
Door vergraving van het oorspronke
lijke ravelijn Oranje Poinct ontstond in
1596/1598 dit bolwerk. Het wordt ook
wel het Punt van de Schorsmolen,
vanaf ca.1606 Oranjebolwerk genoemd
(108).
31. Wachthuis op de punt
van het Watermolenbolwerk
Dit bolwerk kreeg wellicht pas in 1618
zijn uiteindelijke vorm, terwijl de aan
leg vermoedelijk reeds in 1615 begon
nen was (109).
32. Huis 'Hof van Lier'
Van dit huis is slechts de toren te zien;
de 'spekbanden' van de romp zijn aan
gegeven. Eertijds voornaam huis, aan
de Kerkstraat, hoek Schoolstraat, voor
zien van een toren, afgedekt door een
zadeldak tussen twee trapgevels (110).
De laatste eigenaar van dit gebouw uit
de familie Van Liere was ridder Claes
van Lyre (111). Het is in 1618 eigendom
van de vendrig Cornelis Snouck, later
kapitein en commandeur van de stad.
Hij bouwde er een nieuw huis maar de
toren bleef bestaan (112).
33. Huis 'Jerusalem', eigendom
van C. de Vries
Van dit huis is slechts het bovendeel
van de achtkantige toren zichtbaar
(113). Dit voorname huis aan de Hoog
straat op de noordhoek van de Keizer
straat heeft een acht zijdige toren,
vermoedelijk uit het begin van de zes
tiende eeuw. Het gebouw is sinds 1626
eigendom van en bewoond door jonk
heer Willem de Vries; tevoren is het van
drossaard Le Lion geweest.
34. Cappel: de voormalige
Sint Petrus- en Pauluskapel
Van dit vroegere bedehuis is hier
slechts de bovenste geleding van de to
ren te zien. De kapel aan de oostzijde
van de Hoogstraat, een rechthoekig
zaalgebouw, dateert uit de veertiende
eeuw (115). Zij had reeds in 1472 een
toren met klok (116). Sinds de sluiting
in 1580 heeft het gebouw militaire be
stemmingen gekregen. Een besluit, ge
nomen in januari 1594, om de toren
wegens instortingsgevaar af te breken is
kennelijk niet uitgevoerd; wellicht bleef
de afbraak beperkt tot de spits (117).
35. Reigerije
Op dit panorama zijn slechts de hoog
ste bomen te zien in deze Reigershof
langs de stadsvest aan de zuidoostzijde
van de stad (118). Nog in 1568 werd ver
boden er de jonge reigers te schieten
die er nestelden (119).
36. Halve maan voor het
Oranjebolwerk
Deze halve maan aan de zuidzijde van
het Havenkwartier werd in 1605 aanbe
steed (120).
37. Wachthuis op de punt
van het Belvédèrebolwerk
Tot de aanleg van dit bolwerk werd in
1597 besloten. Naast de genoemde
aanduiding kwam tot 1610 ook de
naam 'Handboogpunt' voor, naar het
aangrenzende schuttershof langs de
zuidzijde van de Lindenbaan (121).
38. Bosch-Poort
Van het poortgebouw zien wij het
muurwerk met doorgang (122). De
bouw van deze tweede Bospoort in de
westflank van een nieuw bolwerk aan
de zuidkant van de stad begon in 1591;
hij is eerst in 1596 afgewerkt (123).
39. Redoute voor de BosPoort
In 1630 is aan de landzijde een redoute
of vestingtoren geplaatst voor de brug
die toegang geeft tot de Bospoort (124).
40. Bosch-punct
Dit ca.1588 aangelegd buitenwerk of ra
velijn werd in 1591/1592 omgezet in dit
bolwerk (125).
41. Linie
Van deze versterking zien wij de bin
nenzijde van de hoofdwal met daarin
drie bolwerken. Dit 'lanck retrenche
ment' werd tijdens het beleg van 1622
aangelegd tussen het bolwerk voor de
Bospoort en de redoute Kijk in de Pot
(126).
42. Kijck-in-de-Pot
Dit vestingwerk is overhoeks afgebeeld
als een vierkante aarden versterking
met aan elke hoek van de hoofdwal een
wachthuis op palen. Aan de voet hier
van is een doorlopende palissade aan
gebracht. Binnen het werk bevindt zich
een wachthuis. Het vestingwerk of re
doute is in 1606 aangelegd op de hoogte
Holwegenberg ten zuidwesten van de
stad. Het is nadien omgezet in een meer
omvangrijke fortificatie. Die werd echter
in de tweede helft van de zeventiende
eeuw vervangen door een nieuwe ste
nen redoute of vestingtoren (127).
43. fonteijne
Op het Scheldestrand is een putop-
stand afgebeeld, bestaande uit een
meerhoekige onderbouw waarop een
open koepeltje of lantaarn, voorzien
van een bolvonriige bekroning. De
bron ligt op het Scheldestrand, 350
meter ten noorden van de vroegere
Gertrudiskapel aan de voet van de
hoge terrasrand of 'Brabantse Wal'. In
1631 besloot de magistraat deze bron
te voorzien van de hierboven omschre
ven putopstand. Het bouwwerk, ver
moedelijk door stormen en vloedwater
beschadigd, moest in 1645 opnieuw
opgetrokken worden en kreeg toen een
achtzijdige vorm, gedekt met een tent
dak (128).
44. Burchvliedt
Van de nederzetting zijn een 13-tal da
ken van de bebouwing te zien (129).
Tijdens oorlogshandelingen is Oud-
Borgvliet meermalen verwoest. Uiteinde
lijk werd het geheel gereduceerd tot en
kele huizen aan het dorpspleintje (130).
45. T Casteel
Van de ruïne van dit kasteel zien wij de
resten van muurwerk, waarvan de acht
zijdige toren het meest in het oog
springt (131). Dit kasteel ligt ten zuid
westen van het vroegere dorp
(Oud)Borgvliet. De heer van Bergen op
Zoom verwierf bij aankoop van de
heerlijkheid in 1481 het kasteel. Het ge
bouw is in 1568 door een storm, in
1570 door een overstroming sterk be
schadigd. In november 1571 werd de
inboedel openbaar verkocht. Hout en
ijzer werden elf jaar nadien uit de ge
bouwen gesloopt. Sindsdien verviel het
complex tot een ruïne die meermalen
getekend werd. Nog in 1657 werden
stenen en puin van het kasteel verkocht
(132).
46. Zuydt Fort
Het fort is, zoals in de inleiding reeds
vermeld, eerst vanaf twee verschillende
standpunten getekend; daarna zijn de
tekeningen tot één geheel samenge
voegd. We zien rechts van het haven
hoofd de westzijde van het fort: een
aarden wal met aan de voet palissaden,
voorgracht en voorwal (conterscarp).
Op het zuidelijkste bolwerk (rechts)
kanonnen; erbinnen een stenen wacht
huis. Binnen het fort zelf de daken van
barakken, offïciersverblijven en overige
gebouwen voor de bezetting. Het deel
links van het havenhoofd is het massief
stenen noordelijke front met daarin
een toegangspoort, bovenaan voorzien
van een huisje voor het valhek. Op de
gravure lijkt het een toneeldecor, pal
erachter ligt de Stadspolder. Geheel
rechts ontbreekt de voorwal (conters-