113 De Waterschans nr. 3 2001 of graveur de torens van plaats heeft verwisseld (69). De kapel hoorde voor heen bij het Sint-Margrietenklooster, werd kort na 1462 opgetrokken en na 1500 sterk verbouwd. Hij ligt aan de noordzijde van de Geweldigerstraat, hoek Minderbroederstraat (70). Na 1580 werd het klooster gasthuis en heeft de kapel wisselende functies gekregen, onder andere als kerkruimte voor Engelse en Schotse militairen. In de achttiende eeuw kerkten er de Waalse en lutherse gemeenten (71). 17. 't Hof van Bergen Van dit complexe gebouw zijn op de gravure te zien: A De grote toren met bekroning en windvaan (72); B. De hoge schoorstenen op het poortge bouw aan de Steenbergsestraat (73); C. Het dak en de voorgevel van de Hof- of Christoffelzaal (74) en D. Mogelijk een dakruiter die kan hebben gestaan op de kapel aan de oostzijde van het woongedeelte (75). Op de gravure is te zien dat aan de gevel van de Hofzaal zogenaamde 'spekbanden' zijn toege past. Het Grote of Markiezenhof werd in fasen gebouwd tussen 1485 tot 1514 (76). Het is in 1634 niet bewoond, want in 1621 hebben de Staten-Generaal het in beslaggenomen omdat de voogden van de markiezin Maria Elisabeth 11 van den Bergh de Spaanse zijde hiel den (77). 18. Spuitoren Van dit gebouw zien wij het bovenste deel van de toren met bekroning, klok en wijzerbord (78). De slanke toren is in 1501 gebouwd (79). 19. Gevangen Poorte Van dit poortgebouw zijn de beide ronde torens zichtbaar en de trapgevel aan de zijde van de Rijkebuurtstraat (80). De poort ligt aan het westelijke einde van de Lievevrouwestraat. De eerste schriftelijke vermelding dateert uit 1400; hij is vermoedelijk ca. 1335 of eerder gebouwd. In 1485 wordt ver meld dat de poort als gevangenis in ge bruik is. Toen of kort nadien is het middengedeelte ten behoeve van de nieuwe bestemming uitgebreid en voorzien van trapgevels (81). 20. Grote Watermolen Van dit complex zien wij de bovenzijde van het grote molengebouw; links het iets lagere molenaarshuis. Ook hier zijn zogenaamde 'spekbanden' in de gevel aangegeven (82). In juli 1518 werd de watermolen in gebruikgenomen, ge bouwd op de plaats van de oorspron kelijke, die in 1500/1501 was opgetrok ken (83). 21. Houwer of Molenwater Dit waterreservoir dient om de water molen bij eb of laag water in werking te brengen. Bij vloed wordt het water in gelaten en bij eb weer via de hierna te noemen Zoutevest en het Molenwater (de molenkommen) naar de haven af gevoerd. De oorspronkelijke houwer was vermoedelijk in 1500/1501 aange legd. Bij de aanleg van het Watermo- lenbolwerk in 1615/1618 (zie nr. 31) nam men het reservoir grotendeels op in een nieuwe stadsgracht, de reeds ge noemde Zoutevest. De aanleg van de nieuwe houwer is ca. 1615 begonnen. Hij is door een voorwal of conterscarp gescheiden van de Zoutevest. Hiermee staat hij door een sluis in verbinding. Deze is op zijn beurt door het zoge naamde Zwanegat verbonden met de molenkom ten zuiden van de molen (84). 22. Voonnalige kapel van het cellen- broeders klooster Van dit gebouw is alleen de top van de dakruiter te zien (85). Vermoedelijk in 1474/1477 zijn klooster en kapel met steun van het stadsbestuur gebouwd aan de Korenbeursstraat (86). In 1581 verlieten de laatste broeders het kloos ter, daarna werd het gebouw in 1597 stedelijk weeshuis. Vervolgens had het militaire bestemmingen (87). 23. Voonnalige kapel van het Sint-Jansgasthuis Van dit gebouw is alleen de top van de dakruiter te zien. Door een particulier vanaf 1516 gesticht hofje, gelegen aan de Bruinevisstraat (Sint-Gertrudisstraat). In 1523 verkocht aan Jan UI van Gly- mes, heer van Bergen op Zoom. Hij maakte er voor oudgedienden van zijn hofhouding een proveniershuis van. dat de naam Sint-Janshuis ging dragen. Dit bestond uit tien huisjes, een zie kenzaal of beyert en een kapel (88). Vermoedelijk is het geheel kort na 1650 afgebroken (89). 24. S.M. Cappelle Van de voormalige kapel zien wij slechts de top van de torenspits (90). Het koor van de Sint-Maartenskapel deed dienst als stadsschool, terwijl het schip vermoedelijk als paardenstal was ingericht. Wegens de drassige onder grond werd de Sint-Maartenskapel (voormalig gasthuis) in de vorige eeu wen enige malen herbouwd. In de eer ste helft van de vijftiende eeuw liet men een toren met luidklok en uurwerk in bouwen (91). 25. Stadt-Huys Dit gebouw is opgenomen in een rij van vier gevels aan de Grote Markt die sterk verkort te zien zijn: De Beurze, Sint Joris, De Draak, en het stadhuis zelf (92). Dit complexe gebouw heeft als kern het schepenhuis, waarvan de oudst bekende vermelding uit 1403 da teert. Door aanbouw of door aankoop van aanpalende percelen werd het complex uitgebreid: in 1498 met het huis Leeuwenborch ten oosten en in 1544 met het huis De Olifant ten wes ten van het kemgebouw. In 1611 zijn de voorgevels van het schepenhuis en De Leeuwenborch afgebroken en vervan gen door de tegenwoordig nog be staande voorgevel over de volle breedte van beide panden (93). 26. S. GEERTRUYDTS KERCKE Enige getekende stadsgezichten van Bergen op Zoom geven eveneens dit gebouw weer vanuit het westen, maar geen enkele afbeelding verschaft zoveel details als deze gravure (94). Domine rend in het stadsbeeld is de torenromp die uit een oudere bouwfase van de kerk (ca. 1370) dateert. De bekroning van de toren zoals die hier is afgebeeld, werd in 1448 op de toren geplaatst. Hij is in 1562 boven de galmborden ingrij pend veranderd, onder andere door het aanbrengen van het uivormige ge deelte, waarop het kruis staat (95). In 1608 zijn het wijzerbord en een galerij onder de 'ui' aangebracht. Boven het uurwerk het stadswapen, eronder de spreuk VIGILATE (waakt), een aanwij zing op de functie als uitzichttoren voor de bewaking van de stad. Uuiwerk en beiaard zijn in 1627/1629 hersteld (95). Het kerkgedeelte dat vanaf 1444 tot ca. 1472 gebouwd werd naar ont werp van de Antwerpense bouwmees ter Everard Spoorwater, is zichtbaar tot en met het dwarsschip (97). Van de in 1504 begonnen nieuwbouw aan de kerk, die ca.1545 onder dak kwam, is op de gravure niets te zien. De bekap ping van dit gedeelte is vanaf 1607 ver wijderd, waarna het vervallen is tot een indrukwekkende ruïne (98). De her vormde gemeente heeft schip en tran sept van de voormalige parochiekerk in 1587 voor de eredienst in gebruik ge nomen (99). 27.Arm-huys Van dit voormalige klooster zien wij hier slechts de dakruiter. Deze zou pal achter de toren van het huis van De Vries (nr. 33) afgebeeld moeten zijn (100). Het cellenzustersklooster, ook wel Berch van Calvarië genoemd, gele gen aan de Huijbergsestraat, was ge sticht in 1484/1485 (101). In 1605 zijn de laatste drie zusters vertrokken, waarna het gebouw verschillende be stemmingen had. Vanaf 1621/1622 dient het als armkinderhuis, kortweg Annhuys genoemd (102). 28. Schors-Molen De molen van het type bovenkruier (103) stond op het bolwerk achter De Molenmakers, ook wel het Punt van de Schorsmolen genoemd, dat vanaf ca.1606 Oranjebolwerk heette (104). Als detail van de afbeelding mag worden gewezen op een segment van de spaar- boog. Die vormt een onderdeel van de bakstenen voet, waarop de houten De Waterschans nr. 3 2001 romp is geplaatst. De naam van het ge bouw wijst op zijn bestemming: er werd schors gemalen voor de huidenvetters en leerlooiers van de stad. De molen is in 1602 gebouwd door een particulier (105). 29. Schali Molen De gravure laat zien dat de kast van deze standaardmolen grotendeels be dekt is met schaliën. De tekenaar heeft de molen een stuk naar links verplaatst; in werkelijkheid stond hij daar, waar hij het Hof van Lier (nr. 32) afbeeldt (106). De Capel- of Schaliemolen is in 1552 gebouwd op een tegen de stadsmuur opgeworpen 'berg'. De eerste vermel ding van zijn voorganger dateert uit 1393. De hier afgebeelde molen heette in de archivalia sinds 1612 Schaliemolen en werd vennoedelijk in of kort voor 1648 afgebroken 107). 30. Wachthuis op het Oranjebolwerk of -punt Door vergraving van het oorspronke lijke ravelijn Oranje Poinct ontstond in 1596/1598 dit bolwerk. Het wordt ook wel het Punt van de Schorsmolen, vanaf ca.1606 Oranjebolwerk genoemd (108). 31. Wachthuis op de punt van het Watermolenbolwerk Dit bolwerk kreeg wellicht pas in 1618 zijn uiteindelijke vorm, terwijl de aan leg vermoedelijk reeds in 1615 begon nen was (109). 32. Huis 'Hof van Lier' Van dit huis is slechts de toren te zien; de 'spekbanden' van de romp zijn aan gegeven. Eertijds voornaam huis, aan de Kerkstraat, hoek Schoolstraat, voor zien van een toren, afgedekt door een zadeldak tussen twee trapgevels (110). De laatste eigenaar van dit gebouw uit de familie Van Liere was ridder Claes van Lyre (111). Het is in 1618 eigendom van de vendrig Cornelis Snouck, later kapitein en commandeur van de stad. Hij bouwde er een nieuw huis maar de toren bleef bestaan (112). 33. Huis 'Jerusalem', eigendom van C. de Vries Van dit huis is slechts het bovendeel van de achtkantige toren zichtbaar (113). Dit voorname huis aan de Hoog straat op de noordhoek van de Keizer straat heeft een acht zijdige toren, vermoedelijk uit het begin van de zes tiende eeuw. Het gebouw is sinds 1626 eigendom van en bewoond door jonk heer Willem de Vries; tevoren is het van drossaard Le Lion geweest. 34. Cappel: de voormalige Sint Petrus- en Pauluskapel Van dit vroegere bedehuis is hier slechts de bovenste geleding van de to ren te zien. De kapel aan de oostzijde van de Hoogstraat, een rechthoekig zaalgebouw, dateert uit de veertiende eeuw (115). Zij had reeds in 1472 een toren met klok (116). Sinds de sluiting in 1580 heeft het gebouw militaire be stemmingen gekregen. Een besluit, ge nomen in januari 1594, om de toren wegens instortingsgevaar af te breken is kennelijk niet uitgevoerd; wellicht bleef de afbraak beperkt tot de spits (117). 35. Reigerije Op dit panorama zijn slechts de hoog ste bomen te zien in deze Reigershof langs de stadsvest aan de zuidoostzijde van de stad (118). Nog in 1568 werd ver boden er de jonge reigers te schieten die er nestelden (119). 36. Halve maan voor het Oranjebolwerk Deze halve maan aan de zuidzijde van het Havenkwartier werd in 1605 aanbe steed (120). 37. Wachthuis op de punt van het Belvédèrebolwerk Tot de aanleg van dit bolwerk werd in 1597 besloten. Naast de genoemde aanduiding kwam tot 1610 ook de naam 'Handboogpunt' voor, naar het aangrenzende schuttershof langs de zuidzijde van de Lindenbaan (121). 38. Bosch-Poort Van het poortgebouw zien wij het muurwerk met doorgang (122). De bouw van deze tweede Bospoort in de westflank van een nieuw bolwerk aan de zuidkant van de stad begon in 1591; hij is eerst in 1596 afgewerkt (123). 39. Redoute voor de BosPoort In 1630 is aan de landzijde een redoute of vestingtoren geplaatst voor de brug die toegang geeft tot de Bospoort (124). 40. Bosch-punct Dit ca.1588 aangelegd buitenwerk of ra velijn werd in 1591/1592 omgezet in dit bolwerk (125). 41. Linie Van deze versterking zien wij de bin nenzijde van de hoofdwal met daarin drie bolwerken. Dit 'lanck retrenche ment' werd tijdens het beleg van 1622 aangelegd tussen het bolwerk voor de Bospoort en de redoute Kijk in de Pot (126). 42. Kijck-in-de-Pot Dit vestingwerk is overhoeks afgebeeld als een vierkante aarden versterking met aan elke hoek van de hoofdwal een wachthuis op palen. Aan de voet hier van is een doorlopende palissade aan gebracht. Binnen het werk bevindt zich een wachthuis. Het vestingwerk of re doute is in 1606 aangelegd op de hoogte Holwegenberg ten zuidwesten van de stad. Het is nadien omgezet in een meer omvangrijke fortificatie. Die werd echter in de tweede helft van de zeventiende eeuw vervangen door een nieuwe ste nen redoute of vestingtoren (127). 43. fonteijne Op het Scheldestrand is een putop- stand afgebeeld, bestaande uit een meerhoekige onderbouw waarop een open koepeltje of lantaarn, voorzien van een bolvonriige bekroning. De bron ligt op het Scheldestrand, 350 meter ten noorden van de vroegere Gertrudiskapel aan de voet van de hoge terrasrand of 'Brabantse Wal'. In 1631 besloot de magistraat deze bron te voorzien van de hierboven omschre ven putopstand. Het bouwwerk, ver moedelijk door stormen en vloedwater beschadigd, moest in 1645 opnieuw opgetrokken worden en kreeg toen een achtzijdige vorm, gedekt met een tent dak (128). 44. Burchvliedt Van de nederzetting zijn een 13-tal da ken van de bebouwing te zien (129). Tijdens oorlogshandelingen is Oud- Borgvliet meermalen verwoest. Uiteinde lijk werd het geheel gereduceerd tot en kele huizen aan het dorpspleintje (130). 45. T Casteel Van de ruïne van dit kasteel zien wij de resten van muurwerk, waarvan de acht zijdige toren het meest in het oog springt (131). Dit kasteel ligt ten zuid westen van het vroegere dorp (Oud)Borgvliet. De heer van Bergen op Zoom verwierf bij aankoop van de heerlijkheid in 1481 het kasteel. Het ge bouw is in 1568 door een storm, in 1570 door een overstroming sterk be schadigd. In november 1571 werd de inboedel openbaar verkocht. Hout en ijzer werden elf jaar nadien uit de ge bouwen gesloopt. Sindsdien verviel het complex tot een ruïne die meermalen getekend werd. Nog in 1657 werden stenen en puin van het kasteel verkocht (132). 46. Zuydt Fort Het fort is, zoals in de inleiding reeds vermeld, eerst vanaf twee verschillende standpunten getekend; daarna zijn de tekeningen tot één geheel samenge voegd. We zien rechts van het haven hoofd de westzijde van het fort: een aarden wal met aan de voet palissaden, voorgracht en voorwal (conterscarp). Op het zuidelijkste bolwerk (rechts) kanonnen; erbinnen een stenen wacht huis. Binnen het fort zelf de daken van barakken, offïciersverblijven en overige gebouwen voor de bezetting. Het deel links van het havenhoofd is het massief stenen noordelijke front met daarin een toegangspoort, bovenaan voorzien van een huisje voor het valhek. Op de gravure lijkt het een toneeldecor, pal erachter ligt de Stadspolder. Geheel rechts ontbreekt de voorwal (conters-

Periodieken

De Waterschans | 2001 | | pagina 8