De Waterschans nr. 3 2001
Noten legenda
114
De Waterschans nr. 3 2001
Literatuur
carp) die in 1591 om het fort werd aan
gelegd. Het fort ligt in het voormalige
Zuidland aan de zuidzijde van het bui
tenhaven-kanaal. Het is in 1584 aange
legd onder leiding van Willem de Har-
taing, heer van Marquette en nam de
plaats in van een oudere versterking ter
plekke. Oorspronkelijk droeg het de
naam van zijn eerste bevelhebber, inge
nieur Hans van Valckenburg, Fort Val-
ckenborch (133). Na het verdwijnen van
het Noordfort (nr. 3) gaat men de voor
keur geven aan de naam Waterschans.
Van het fort en zijn onderdelen bestaat
een aantal tekeningen van later datum,
maar deze gravure is de oudste gede
tailleerde afbeelding (134).
47. Stads- of Sint-Jacobspolder
Na de verovering van Steenbergen door
de Spanjaarden in 1583 werden de pol
ders langs de Eendracht en de Schelde
onder water gezet; hieronder ook het
Zuidland bij Bergen op Zoom, nog
maar nauwelijks herbedijkt sinds de
stormvloeden van 1570. Toen het vol
gende jaar het Zuidfort (nr. 46) vol
tooid was, werd de verbinding met de
stadsvesting een probleem. Daarom
werd het fort in 1587 door een dijk met
de stad verbonden (135). Het binnen
deze dijk en de oude havendijk droog
gevallen land werd als een nieuwe pol
der door prins Maurits aan de stad in
gebruik overgedragen: de zogenaamde
Stads- of Sint-Jacobspolder (136). De
zuidelijke dijk bleef bij de vestingfunc
tie betrokken, des temeer toen in de
loop van de achttiende eeuw het Zuid
gors (de latere Geertruidapolder) be
gon op te slibben (137).
(48) Gebruikte afkortingen: SA= Gemeente
archief Bergen op Zoom, Secretarie archief
tot 1810; ARA ibidem. Archieven Raad en
Rekenkamer van de Markiezen van Bergen
op Zoom. Han Bos te Bergen op Zoom was
bijzonder behulpzaam bij het samenstellen
van de legende, het bepalen van de
scheepstypes (in de tekst), het bepalen van
de standplaatsen van de tekenaars, de meet
punten, de onderlinge afstanden en de situ
ering van de gebouwen in het stadsprospect
en op de kaart.
(49) Tekeningen van Bergen op Zoom. 155
nr. 127.
(50) Na de herbedijking van dit gebied on
der de naam Theodoruspoler in 1786 werd
de hoogte Vossenberg genoemd. Na de
aanleg van het industriegebied Theodorus-
haven is de hoogte geheel afgegraven.
(51) Een vogelvluchtperspectief door Bona-
ventura Peters bevindt zich te Wenen: Teke
ningen van Bergen op Zoom, 113, nr. 87.
(52) Van Ham, Merck, 111; idem, 'De ves
ting Bergen op Zoom en bijbehorende wer
ken' in: Atlas van historische vestingwerken in
Nederland. Noord-Brabant (Utrecht 1996) 59.
(53) Tekeningen van Bergen op Zoom, 109
nr. 83 (links op de achtergrond) en 116 nr.
90 (op de achtergrond, zeer klein afge
beeld).
(54) Van Ham, Merck, 67.
(55) Tekeningen van Bergen op Zoom, 109
nr. 83 (links op de achtergrond); Van Ham,
Merck, 59, 65, 69, 80. In 1744 is het vervan
gen door het bastion Gadelliere.
(56) C.D. Vanwesenbeeck, 'De Watennolen
te Bergen op Zoom en zijn omgeving', Stu
dies uit Bergen op Zoom 3 (1979) 25-26; (57)
Tekeningen van Bergen op Zoom. 109 nr. 83;
Van Ham, Merck, 61 en 86.
(58) Tekeningen van Bergen op Zoom, 67,
nr.41, 75 nr. 49 en 109, nr. 83.
(59) Ibidem, 97 nr. 71 en 109-111, nrs.83-85.
De molen werd in juni 1636 afgebroken;
vijf jaar nadien kwam ter plaatse een
nieuwe tot stand, van hetzelfde type.
(60) Van Ham, Merck, 37, 40 en 86.
(61) Tekeningen van Bergen op Zoom, 71-73,
45-47; Van Ham, 'Stadspoorten' 151, 74-78,
afb. 5-6 en 10. De Hampoort bleef als bin
nenpoort gehandhaafd tot ca. 1764 en is
vermoedelijk kort daarna afgebroken.
(62) WA van Ham, 'De stadspoorten'. De
Waterschans 20 (1990), 30-32.
(63) Zie de tekeningen uit 1671: ook schijnt
het verzakt te zijn: Tekeningen van Bergen op
Zoom 76-77 nr. 50 (orig.) en 51 (kopie). Van
Ham, Merck, 59; idem, 'Stadspoorten' De
Waterschans 20 (1990) 30-32, afb. 3-5 en 9.
In 1702-1704 is deze poort door een nieuwe
vervangen.
(64) Van Ham, Merck, 49.
(65) Tekeningen van Bergen op Zoom67-68,
nrs. 41 en 42; 72-73, nrs. 46-47 en 75 nr. 49.
Van Ham 'Stadspoorten' [51. De Waterschans
22 (1992) 74-78, afb. 406 en 10. Bij de af
braak in 1703 spaarde men één toren die
als kruitmagazijn werd ingericht. Pas bij de
ontmanteling van de vesting in 1884 is ook
dit laatste restant van de poort gesloopt.
(66) SA inv. nr. 794, stadsrek. 1588/1589,
fol,16v-17v.
(67) Tevoren was het eigendom van de gou
verneur Louis de la Kethulle, heer van Rij
hoven (1565-1631). Aan hem droeg De
Swaef ook de in 1628 verschenen editie van
zijn Gedichten op: Croiset van Uchelen
'Samuel de Swaef', 299 afb. 3; Booij en Van
Ham, Grafmonumenten, 140-144, nr. I; SA
inv. nr. 5058, fol. 154v, akte 16 juli 1627 en
inv.nr. 5060, fol. 35, akte van 5 jan.1635.
(68) SA inv. nr. 5043, fol. 263, akte van 2
jan. 1523, overdr. delen van het huis van wij
len Niclaes van de Werve en zijn zoon Aert.
In 1748 was het complex nog grotendeels
intact, volgens het gezicht op deze straat
getekend door Cornelis Pronk Tekeningen
van Bergen op Zoom, 41 nr. 15. In de negen
tiende eeuw werd er een hotel en afspanning
'Het Zwijnshoofd' in gevestigd. Dit etablis
sement is een samenvoeging van de huizen
Het Zwijnshoofd en De Schaapskooif. SA
inv.nr. 5103, fol. 45v en fol. 46v, akten van
22 jan. en 22 febr. 1808.
(69) Tekeningen van Bergen op Zoom, 52 nr.
36; 81 nr. 55; 57 nr. 31. De dakruiter is nog
te zien op een in 1870 gemaakte foto van
de Steenbergsepoort: J.H. van Mosselveld,
Bergen op Zoom in oude ansichten (Zalt-
bommel 1969) 10 (linksachter). Zie ook de
opname vanuit de Minderbroederstraat, ge
reproduceerd in W. van Ham en C. Vanwe
senbeeck, Bergen op Zoom verleden tijd
(Rijswijk 1983) 87 (daar is de dakruiter ver
dwenen).
(70) CJ.E Slootmans, Jan metten Lippen
(Rotterdam 1945) 39.
(71) De voormalige kapel werd in 1952 ge
heel afgebroken.
(72) Tekeningen van Bergen op Zoom, 19 nr.
45 (kopie); 52 nr. 26 (midden op de achter
grond); 95 nr. 69 (links op de achtergrond);
96 nr. 70 (kopie) en 112 nr. 86.
(73) Tekeningen van Bergen op Zoom, 38-40
nrs 11-14 en 45 nr.19.
(74) Ibidem, 38-40 nrs.l 1-14.
(75) Ibidem, 109 nr. 83. Deze hypothese is
nieuw. De reconstructie door R. Meischke
in WA van Ham (eindred.) Bergen op Zoom
gebouwd en beschouwd (Bergen op
Zoom/Alphen aan den Rijn 1987) 27 afb.
22 laat geen dakruiter zien.
(76) Meischke, ibidem, 9-57; idem, HJ.
Zantkuijl en PT.E.E. Rosenberg, Huizen in
Nederland. Utrecht Noord-Brabant en de oos
telijke provincies (Zwolle 2000) 42-44; (77)
Van Ham. Markiezenhof. 77; Meischke, 'Het
Markiezenhof, 57.
(78) Tekeningen van Bergen Op Zoom 41-
43, nrs. 15-17.
(79) Bergs Monumentenboek, 179, Spui 1. De
torenbekroning is na 1634 gewijzigd; het ge
bouw werd in wegens instortingsgevaar af
gebroken.
(80) Tekeningen van Bergen op Zoom, 43 nr.
17 (links op de achtergrond) en 44 nr. 18.
De trapgevel aan de landzijde verdween na
1747.
(81) Ca 1497 schijnt de bakstenen aanbouw
aan de stadszijde te zijn aangebracht, aan
de stadszijde voorzien van arkeltorentjes:
Van Ham, 'Stadspoorten' (4), De Water
schans 22 (1992) 11-15, afb. 1-7 en 8-9;
Bergs Monumentenboek, 142-145;
(82) Tekeningen van Bergen op Zoom, 67-70
nrs. 41 (orig), 42 (kopie) 44 en 73, nr. 47
(orig).
(83) Het molenhuis werd omstreeks 1895
aan de westzijde met één travee verkort, wat
er thans nog van over is, heeft bakstenen
gevels met spekbanden en een poort met
natuurstenen omlijsting: Vanwesenbeeck,
'Watermolen', 25-53; bergs Monumenten
boek, 160.
(84) Bij latere veranderingen aan de vesting
kwam de nieuwe houwer op zijn beurt te
vervallen; Vanwesenbeeck, 'Watermolen',
31-32, 40-43.
(85) Hogenberg geeft in zijn Prentwerk een
afbeelding van het straatgevecht in decem
ber 1581 tussen Spaansgezinden en Franse
militairen, met rechts op de voorgrond de
voorgevel van het klooster. Zoals bij de
meeste afbeeldingen in dit werk is enige re
serve wat betreft de betrouwbaarheid op
zijn plaats: Prenten van Bergen op Zoom, nr.
27; Tekeningen van Bergen op Zoom, 81 nr.
55.
(86) WA van Ham, 'Open ruimten in het
oude centrum: verkenningen in middel
eeuws Bergen op Zoom 3', De Waterschans
15 (1985) nr. 4,10-11 (krt.).
(87) Het noordelijke deel werd in 1701 afge
broken, terwijl het overgeblevene in 1745
door een ontploffing tenietging: Ch. de
Mooij, Geloof kan Bergen verzetten (Hilver
sum 1998) 177-178 en 223-226.
(88) Slootmans, Jan Metten Lippen, 214-215.
(89) ARR inv.nrs. 1151.3-1151.7, rek
1613/1614-1617/1618. Uitgaven aan het huis
komen niet meer voor in inv.nrs.
1151.10-1151.11, rek. 1651/1652. De laatste
conciërge overleed in maart 1661: inv.nr.
1151.15, rekl659/1660. ARR inv.nrs.
982.1-982.4 en 983.1-4.
(90) Tekeningen van Bergen op Zoom, 30 nr.
3 (rechts op de achtergrond), 32-33 nrs. 5-6
(kopieën) en 46-51 nrs. 20-25 (rechts op de
achtergrond).
(91) M. Vermunt, 'De opgravingen rondom
het voormalige hospitaal' in: WA van Ham
e.a. (red.) Te Gast bij Sint Maarten (Bergen
op Zoom 1993) 15-30. De kapel is in 1747
zwaar beschadigd en zes jaar nadien ge
sloopt.
(92) Tekeningen van Bergen op Zoom, 30 nr.
3, 32-33 nrs. 5 en 6 (kopieën) en 62 nr.36
(links op de achtergr.).
(93) Meischke e.a.. Huizen, 121.
(94) Tekeningen van Bergen op Zoom, 28-30
nrs. 1 -3; 32-33 nrs. 5-6 (kopieën), 62 nr. 36;
64 nr. 38 en 109 nr. 83.
(95) CJ.F Slootmans, 'Een nieuw stuk op
den toren gezet', Sinte Geertruvdtsbronne 8
(1931) 86.
(96) Slootmans, 'Klokken', XXV- XXVIII,
bijl. 41-45.
(97) De Kind, 'Plaats', in: WA van Ham
(eindred.) Bergen op Zoom gebouwd en be
schouwd (Bergen op Zoom/Aphen aan den
Rijn 1987), 138-157.
(98) Peeters, 'NieuweWerk', Ibidem, 157-169;
(99) Van Ham, 'Bouwval', Ibidem, 182-189.
Bij de beschieting en verwoesting van het
zuidoostelijk stadsgedeelte in 1747 verdwe
nen de hier afgebeelde torenbekroning en
bedakingen.
(100) Tekeningen van Bergen op Zoom, 64
nr. 38.
(101) Vanwesenbeeck 'Andere gasthuizen',
in: T. van Eekelen en C. Vanwesenbeeck
Van Gasthuismeesters, Momboirs en Regenten
(Bergen op Zoom 1989) 13.
(102) Bij de beschieting van de stad in 1747
werd het vernield; het deed toen dienst als
paardenstalling: P. Meyer, 'Duizend(en)
bommen en granaten'. De Waterschans 27
(1997) 122.
(103) Tekeningen van Bergen op Zoom, 65
nr. 39.
(104) Van Ham, Merck, 58; SA inv. 799,
stadsrekl604/1605, fol. 23v. Zie hierna, nr.
37.
(105) SA inv.nr. 587 fol. 162v-163v, appoin-
tementen van 4 en 17 aug. 1598. ARR inv.
nr. 1459, afschr. van het octrooi van 24 apr.
1602, verleend door prins Maurits aan Fr.
Vroetschap. tot 1648 verlengd door prins
Frederik Hendrik op 16 febr. 1632. Tekenin
gen van Bergen op Zoom, 44 nr. 18; 74 nr.
48; 65 nr. 39; 102, nr. 76; 108, nr. 82; 109,
nr. 83. De molen bestond in 1696 nog; men
liet hem vermoedelijk bij de aanleg van de
nieuwe vestingwerken in 1700 afbreken.
(106) Schaliën waren leien van natuursteen
die met nagels aan het houtwerk van een
gebouw bevestigd waren.
(107) Van Ham, 'Open ruimten',11 (krt.) en
12;
(108) Van Ham .Merck, 58. In 1779/1780
werd het in 1703 gewijzigde vestingwerk bij
de aanleg van het nieuwe bastion Nassau
omgezet in een zogenaamde brisure, een
gebroken lijn (hoek) in het beloop van de
stadswal.
(109) Van Ham, Merck, 64-65, 69 en 93. In
1779/1780 werd het veranderd in een bris
ure (trapeziumvormige, stompe hoek).
(110) Tekeningen van Bergen op Zoom, 54-56
nrs.28-30.
(111) SA inv.nr. 5046 fol. 59 akte 30 juni
1536 noemt hem als overleden.
(112) SA inv.nr. 5056, fol. 120, 2 febr. 1618,
huis Het Hoff van Liere\ SA inv.nr. 5061, fol.
404, 19 febr. 1644. Bergs Monumentenboek,
115, Kerkstraat 18. Thans abusievelijk 'Het
wapen van Keulen' genoemd. Het tegen
woordige pand ter plaatse is na de verwoes
ting van 1747 gebouwd.
(113) Tekeningen van Bergen op Zoom, 101
nr. 75, rechts tussen bomengroep.
(114) SA inv.nr. 5058, fol. 84, akte 20 nov.
1626. Bergs Monumentenboek, 108, Hoog
straat 15. Nadien is het gebouw enige ma
len veranderd en in 1747 sterk beschadigd
of verwoest. Het huidige pand ter plekke
werd in 1890 gebouwd.
(115) SA inv.nr.l, fol.118, akte van 12 juni
1414.
(116) SA inv.nr. 750, stadsrekl472/1473, fol.
28v.
(117) SA inv.nr. 36, fol. 1, res. 13 jan. 1594.
Meyer, 'Duizend(en) bommen', 122 (ver
meid als 'kapel met kapeltoren'). Het ge
bouw viel in 1747 ten offer aan de beschie
tingen door de Franse troepen.
(118) De naam Reygerije was nog in 1628
bekend: akte van 1 sept. 1628, SA inv.nr.
5058, fel. 215v.
(119) ARR inv.nr. 15, fol. 24, akte 12 juni
1568. Van Ham, 'Open ruimten, 11 (krt.).
Wat er van dit vroegere gildeterrein was
overgebleven, verdween in de jaren
1700-1702 bij de aanleg van nieuwe vesting
werken.
(120) Van Ham, Merck, 64 en 93. Het ves
tingwerk werd in 1703 afgegraven.
(121) Ibidem, 58, 78 en 80. Het bolwerk
werd in 1701 vervangen door een gelijkna
mig, groter bastion.
(122) Tekeningen van Bergen op Zoom,
89-94, nrs. 63-68.
(123) Van Ham, Merck, 60-61; idem, 'Stads
poorten 3', De Waterschans 21 (1991) 54-55,
afb. 5-6 en 10. In 1700 sloopte men dit
poortgebouw.
(124) Ook werd een redoute geplaatst voor
de Wouwsepoort: Van Ham, Merck, 68-69;
idem, 'Stadspoorten 3; 55-56, aflb. 5 en 10.
De toren verdween bij de aanleg van de
nieuwe vestingwerken 1700/1701.
(125) Van Ham, Merck, 78, 81, 91 en 92. Het
bolwerk werd in 1701 vervangen door het
grotere bastion Coehoorn.
(126) Ibidem, 67-68 en 78. In 1700/1701 is
de linie vervangen door een glacis, waarin
de lunetten Rasand, Camus en Kijk in de
Pot.
(127) Tekeningen van Bergen op Zoom,
123-128, nrs. 97-99; Van Ham, Merck, 64 en
78. De redoute werd 1700/1701 opgevolgd
door het gelijknamige lunet.
(128) Tekeningen van Bergen op Zoom,
123-125, nrs. 97-99. Deze is in 1747 tijdens
het beleg van Bergen op Zoom bij beschie
tingen voorgoed verwoest: ibidem, 48.
(129) De situatie in 1671 is te zien op de
Tekeningen van Bergen op Zoom, 142-147 nr.
114-119"
(130) Tekeningen van Bergen op Zoom,
143-147, nrs. 115-119.
(131) Enigszins italianiserende aflbeeldin-
gen: Tekeningen van Bergen op Zoom.
136-139 nrs. 108-111.
(132) Juten, Parochiën, afl. Borgvliet,
168-169; Tekeningen van Bergen op Zoom,
136-139, nrs. 108-139; Vermunt 'Kasteel
Borgvliet', 42-45.
(133) Van Ham, Merck, 50, 109 en 111.
(134) Tekeningen van Bergen op Zoom,
113-119, nrs. 87-93.
(135) Voltooid in de loop van 1588: Van
Ham, Merck, 109-111.
(136) De naam Sint-Jacobspolder wijst op
de ligging buiten de Sint-Jacobspoort. De
naam Stadspolder wijst erop dat het terrein
stedelijk eigendom was. Het poldertje werd
aan de stadszijde enige malen verkleind bij
de aanleg van nieuwe vestingwerken. Zie
ook ARR inv.nr. 1571 en SA inv.nr. 5020.
(137) In 1779/1780 werden er batterijen
aangelegd, om het gors en het aangren
zende deel van de Schelde met kanonnen
te kunnen bestrijken: Van Ham, Merck, 93.
RJ. van den Bergh, 'Miscellanea Achivistica
VII. Samuel de Swaef', De Waterschans 24
(1994) 12-18; K Booij en WA van Ham, met
medewerking van A Suijkerbuijk, Grafinonu-
menten in de Grote ofSintGertrudiskerk te
Bergen op Zoom, Bergen op Zoom, 1993
(Studies uit Bergen op Zoom nr. 9); ARA
Croiset van Uchelen, 'Samuel de Swaef and
Henry Lancel, Gedichten van verscheijde
poëeten; an early seventeenth-century
schoolmasters' combine', Quaerendo, a quar
terly journal from the low countries devoted to'
manuscripts and printed books 4 (1974)
291-316; I. de Groot en R Vorstman, Zeil
schepen. Prenten van Nederlandse meesters
van de zestiende tot de negentiende eeuw(.„),
Maarssen 1980; WA van Ham, 'Albrecht
Dürer te Bergen op Zoom 1520', in '.Albrecht
Dürer gravures en houtsneden - Bergen op
Zoom: Gemeentemuseum Het Markiezen
hof, 1970. 5-15; ook verschenen als: 'Albrecht
Dürer te Bergen op Zoom 1520', Brabantia
19 (1970) 73-83; WA van Ham, Merck toch
hoe sterek Bijdragen tot de geschiedenis van
de vestingwerken van Bergen op Zoom, Bergen
op Zoom 1982 (in de voetnoten aangehaald
als Van Ham, Merck}, WA van Ham, 'Een
zestiende eeuwse prent, een stadsgezicht op
Bergen op Zoom voorstellend (opnieuw)
ontdekt'. De Waterschans 15 (1985) 15-17;
WA van Ham en L. Danckaert, De wand
kaart van het hertogdom Brabant uitgegeven
door Nicolaas Visscher en Zacharias Roman
(1656), Alphen aan den Rijn 1997; B. van 't
Hoff, 'Grote Stadspanorama's, gegraveerd te
Ansterdam sedert 1609', Zeven en veertigste
Jaarboek van het genootschap Amstelodamum
(1945) 81-131; C. Koeman, Geschiedenis van
de kartografie van Nederland Aphen aan
den Rijn 1983; ChrAM. Kuyer, Brabantia
Illustrata dl. II, Tilburg 1992; M.F Lantsheer
en E Nagtglas, Zelandia Illustrata. Verzame
ling van kaarten, portretten, platen enz. be
treffende de oudheid en geschiedenis van Zee
land, loebehoorende aan het Zeeuwsch Ge
nootschap der Wetenschappen dl. 1. Middel
burg 1879; Lof der Zeevaart. De Hollandse
zeeschilders van de 17e eeuw (Cat. Rotterdam
1997) 21-35; J.H. van Mosselveld en WA van
Ham, Tekeningen van Bergen op Zoom Topo
grafische afbeeldingen van Bergen op Zoom en
omgeving tot en met de achttiende eeuw. Ber
gen op Zoom 1973; Fr. Muller, De Neder-
landsche Geschiedenis in Platen Beredeneerde
Beschrijving van Nederlandsche Historieplaten
dl. 1, Amsterdam 1863; Nieuw Neder-
landsch Biografisch Woordenboek dl. Ill, Lei
den 1914 en dl. V, Leiden 1921 Prenten van
Bergen op Zoom, uitg. Ad Venneeren, met
toelichting door J.H. van Mosselveld, Breda
1967;
P. Ratsma, Prospecten van Rotterdam. Ge
zichten op de stad, 1500-2000, Rotterdam/
Alphen aan den Rijn 1997; G. van Rijn, A-
las van Stolk Katalogus der Historie-, Spot
en Zinneprenten dl. 2, Amsterdam
1897; C. Vanwesenbeeck (eindred.) Bergs
Monumentenboek (Bergen op Zoom 1995),
in de voetnoten aangehaald als Bergs Mo
numentenboek.
