De Waterschans nr. 4 2001
voorbeeld vele jaren een steunpilaar
van de Bergse voetbalclub MOC.
Ook zat hij in het bestuur van een
vereniging van vogelliefhebbers. Op
tentoonstellingen wist hij menige
prijs te behalen met zijn eigen ge
vleugelde vrienden. De broeders Fe-
licianus van Dorst en Bartholomeus
van Gurp verzetten als vrijwilligers
veel werk voor de turnvereniging
Odiles-Rapid en met name voor de
drumband van deze vereniging. De
naam geeft al aan dat deze vereni
ging ontstond uit een fusie van twee
clubs, namelijk Odiles Ons De
vies Is Lenigheid En Snelheid) en
Rapid Roomse Adel Prijkt In Da
den). Broeder Leonardo van Lint
was een gewaardeerd lid van de
bouwclub d'Eksenketel die elk jaar
met een carnavalswagen naar buiten
kwam. Zoiets was vóór 1940 on
denkbaar. Het zijn zo maar enkele
voorbeelden.
De broeders gingen ook op vakantie
als ontspanning en de beperkingen
inzake familiebezoek, oorspronke
lijk één dag per jaar, vielen praktisch
weg. Wie naar Frankrijk wilde,
hoefde niet langer te studeren voor
een MO-akte Frans. Het toenemend
autobezit vergrootte de mobiliteit en
de actieradius.
De vermindering van het ledental
was ook in de Hoogstraat merkbaar.
Telde het huis in 1951 nog 48 broe
ders, bij de verhuizing in 1978 waren
er dat maar twaalf meer. Toen er
geen broeder-kok meer beschikbaar
was, nam een leek de keuken over,
eerst een man, daarna een kokkin.
De eerste vrouw die in huis kwam
werken was zuster Hilaria. Vanuit
huize St. Catharina kwam zij dage
lijks naar de broeders om daar als
receptioniste en hulp in de huis
houding actief te zijn. De aanpas
sing aan de tijd loste de roepingen
crisis echter niet op. Alleen in Indo
nesië groeit de congregatie. Door
het afnemende aantal priesters
kwam er een einde aan de luxe, dat
elk klooster van enige omvang over
een eigen geestelijke leidsman be
schikte. Rector Koenraadt kreeg als
rector van de broeders en als bewo
ner van pand 19 nog een opvolger
in rector Rijnties, tevens moderator
van de Lagere Technische School.
Hij was de laatste die het rectoraat
als zodanig bewoonde. Na zijn ver
trek vestigde het onderwijsbureau er
zich en namen enkele paters van
het Juvenaat de zielzorg over. Tot 't
laatst mochten de broeders van hun
diensten gebruik maken. Pater P. de
Vries sloot de rij.
22. Het einde van de broedersscho-
len in Bergen op Zoom.
In de scholen in Bergen op Zoom
zag men in de jaren zeventig niet al
leen minder broeders, maar ook
minder leerlingen. Dat laatste was
een gevolg van het wegtrekken van
de mensen uit de binnenstad naar
de nieuwe wijken: Oost, Meilust,
Tuinwijk, Noordgeest en Bergse
Plaat. De scholen in de nieuwe wij
ken waren geen broedersscholen.
In het centrum van de stad begon
een proces van opheffen van lagere
scholen en kleuterscholen wegens
gebrek aan leerlingen. Door een sa
mengaan van de Franciscusschool
met de Petrus Canisiusschool in
1971 verdween de lagere school uit
de Hoogstraat. Merkwaardig genoeg
was het laatste hoofd van de Canisi
usschool een broeder, namelijk
172
De Waterschans nr. 4 2001
broeder Gustaaf Kuhlman, overge
komen van de Franciscusschool.
Wie had dat in de jaren van con
currentie kunnen denken? Maar het
samengaan was geen redding. Al na
vier jaar sloot ook de Petrus Cani-
sius de poorten en nam de Sancta-
Mariaschool in de Kloosterstraat de
resterende leerlingen over. Daar
door kwam broeder Gustaaf weer
zonder werk. Gelukkig kwam er een
vacature aan de St.-Theresiaschool,
de meisjesschool van 't Fort. De
Zusters van Veldhoven hadden in
middels hun kleuterschool en la
gere school bestuurlijk overgedra
gen aan de broeders. Met inspraak
en instemming van team en ouders
mocht broeder Gustaaf daar de lei
ding op zich nemen. Daar wist hij
gezond en wel de VUT-gerechtigde
leeftijd te bereiken. Een leek nam de
leiding van hem over. Broeder Albe-
rik van Rijckevorsel (1919-1999) was
de laatste broeder-directeur van de
St.-Jozefschool zoals broeder Pius
Evers (1906-1990) dat was van de
St.-Aloysiusschool in de Boxhom-
straat. Die school ging eveneens
dicht en de leerlingen met enkele
leerkrachten stapten over naar de
Gerardus Majellaschool. Toen ook
die ophield te bestaan, kwam de
Montessorischool in het gebouw
aan de Noordsingel. De broeders-
scholen zijn inmiddels gesloopt met
uitzondering van de school in de
Maaslaan. De Theresiaschool in de
Bernadettestraat functioneert ook
nog. Na een samengaan met de Jo
zefschool had 't Fort één katholieke
basisschool. De Scholenstichting
Ste. Marie stichtte tegelijk een basis
school in de nieuwe stadswijk de
Bergse Plaat, de school Lodijke.
Daar konden de boventallig gewor
den leerkrachten hun werk voortzet
ten onder leiding van de directeur
van de Theresiaschool. De heer P.
Coppens, directeur van de Schorre,
een nieuwe naam voor de St.-Jozef-
school, mocht zijn werk als direc
teur voortzetten aan de Theresia
school, zij het onder de naam "Ka
tholieke Basisschool 't Fort".
En de StJanschool? Daar was het
broeder Jacobus Blommerde die als
hoofd werd opgevolgd door de heer
L. van Ginderen. Het gebouw
Maaslaan 10 is nog altijd in gebruik
als school voor het speciaal onder
wijs. Na een fusie met de meisjes
school voor speciaal onderwijs
heette de school De Scheldetuin.
Tenslotte sloeg ook de schaalvergro
ting in deze tak van onderwijs toe
en gingen de twee l.o.m-scholen sa
men met De Scheldetuin. Zo ont
stond De Driemaster. De Maaslaan
is sindsdien een locatie van deze
onderwijsboot.
23. Een nieuw klooster 1978.
Reeds in 1963 was er even sprake
van een verkoop van de klooster
panden aan de Hoogstraat. In 1977
kwam dat vraagstuk opnieuw aan de
orde. De schoolgebouwen stonden
leeg en het huis telde steeds minder
inwoners. Er werd dus uitgezien
naar een koper en een andere huis
vesting. De leden van het hoofdbe
stuur wilden terug naar het moeder
huis in Huijbergen. Er bleven dan
nog twaalf broeders over voor wie
huisvesting moest worden gevon
den. Even dacht het bestuur aan het
kopen van twee of drie woningen
naast elkaar, daarbij overwegende
dat verkoop van die panden na af
stoting wel geen probleem zou zijn.
Na ampel beraad, ook met de broe
ders van het huis, koos men toch
voor een nieuw kloosterpand in de
Pegasuslaan (nr. 24). Het onderwijs
bureau van Hoogstraat 19 verhuisde
eveneens naar die omgeving.
Ook daar was de broeder-directeur
Edmund Luijten (1918-1991) inmid
dels opgevolgd door een leek, de
heer H. Boel.
Projectondememer De Kok kocht
het complex in de Hoogstraat en in
1977 begon de firma Coppens met
het slopen ervan. Broeder Gustaaf
zag de bulldozer op zijn oude
school in actie met als machinist
een oud-leerling. De man was zo
vriendelijk om nog een verontschul
digend gebaar naar zijn onderwijzer
te maken.
Op het schoolterrein verrees het ap
partementengebouw van de Fran-
ciscusberg. De panden in de Hoog
straat (nrs. 21-29) staan met uitzon
dering van nummer 21 onder be
scherming van Monumentenzorg
en de gevels moeten worden ont
zien vanwege het karakter van de
straat. Nummer 21 mocht gesloopt
worden om zo een doorgang te krij
gen naar een binnenplein. De
Bergse kunstschilder Fons Gieles
legde "de verwoesting" op het doek
vast.
Voor de verhuiswagen kwam, waren
de broeders er nog getuige van hoe
het levenswerk van hun voorgangers
onder de slopershamer verdween.
Veel tijd tot meditatie daarover had
den ze niet, want er moest heel wat
worden geregeld (40).
Br. Gustaaf zag dat de machinist van
de bulldozer een oud-leerling was.
Die kende zijn onderwijzer meteen
terug en maakte vanaf zijn hoge ze
tel nog een gebaar van "Jammer
broeder, maar 't is nu eenmaal zo".
Het nieuwe onderkomen was met
een vol, niet voor lang echter. Op
't laatst woonden er nog drie broe
ders, namelijk broeder Gustaaf
Kuhlman (overste), broeder Fausti-
nus Henken (medewerker van het
onderwijsbureau) en broeder Nico
Boere (betrokken bij het pastoraal
werk en lid van enkele besturen).
Het pand is verkocht en ingericht
als een tehuis voor begeleid wonen
voor verstandelijk gehandicapten.
Op 31 oktober 2001 verliet het drie
tal Bergen op Zoom en sloot daar
mee een hoofdstuk van de congre
gatiegeschiedenis af.
Noten:
Aft).15. Nieuwe ontwikkelingen. Broeder Cecilius van der Westen (1918-1998) met zijn eersteklassertjes van de St.-Jozefschool. Geen toog
meer en ook meisjes in de klas. Na zijn pensionering was hij jarenlang conservator van het Wilhelmietenmuseum. Zijn hobby was boet
seren.
30. Kroniek II (1926-1949) p. 1 e.v.
31. Van Vugt a.w. p. 207 e.v.
32. Cees Vanwesenbeeck De Bergse vasten
avond vóór 1940. Studies uit Bergen op
Zoom 3. Bergen op Zoom 1983 p. 45 e.v.
33. Cees Vanwesenbeeck Zoom op Bergen.
500 Jaar literatuur in Bergen op Zoom
Bergen op Zoom 1992 p. 76-79.
34. Kroniek II 11-2-1945.
35. Zie o.a. Piet Hoedelmans: Jeeps en Kla
prozeneen relaas van de periode 1944-'45
in Bergen op Zoom en omgeving. Bergen
op Zoom 1990. Voorts de volgende
nummers van De Waterschans: 1989-3;
1994-3; 1995-3 en 1998-3.
36. Kroniek III aug./sept. 1951 en juni-aug.
1954.
37. Van Vugt a.w. p. 192 en 214.
38. Kroniek IV 31-3-1963
39. Van Vugt a.w. p. 267 e.v.
40. Br. Anatolius (David Verhees) schreef
een verslag over de verkoop van de pan
den in de Hoogstraat en de bouw van
het nieuwe klooster Pegasuslaan 24. Het
schrift bevindt zich in het archief van de
congregatie.
Bij het schrijven van dit artikel heb ik veel
steun mogen ondervinden van de broeders
Adri Franken, Gustaaf Kuhlman, Julius
Schrijver en Michaël Hemi. Voor het be
schikbaar stellen van kronieken, fotoalbums
en ander bronnenmateriaal, voor hun aan
vullingen en het kritisch doorlezen van de
tekst past een bijzonder woord van dank