De zeeslag bij Bergen op Zoom
in woord en beeld
uit 1574
De Waterschans nr. 4 2001
C.P. Iriks
Afb.l. Het kunstwerk 'Windvanen' op de Bergse Plaat verwijst naar de roemruchte zee
slag die in 1574 bij Bergen op Zoom plaatsvond (Foto: W. Edens).
Zilveren zeilen op de Bergse Plaat
Tegenover het appartementencom
plex 'De Sirenen' staat sinds februari
2001 het kunstwerk 'Windvanen'
van de Eindhovense kunstenaar
Hugo Vrijdag. Het gaat om zeven
roestvrijstalen 'zilveren zeilen' met
daarop de jaartallen 1574 en 1999
(1). Het kunstwerk verwijst naar een
zeeslag uit de beginjaren van de
Tachtigjarige Oorlog (1568-1648)
die in 1574 in de wateren voor Ber
gen op Zoom plaatsvond en die de
geschiedenis is ingegaan als 'De
zeeslag bij Bergen op Zoom'.
Dit kunstwerk aan de Binnen
schelde is tot dusverre de laatste ge
tuigenis van deze roemruchte zee
slag, die ruim 425 jaar geleden heeft
plaatsgevonden. Maar ook voor tijd
genoten of bijna-tijdgenoten was
het een belangrijke gebeurtenis. Zo
als aan alle belangrijke episodes uit
de Tachtigjarige Oorlog - tegen
woordig vaker aangeduid als de Op
stand - is ook toen al aan deze zee
slag in woord en beeld de nodige
aandacht besteed. In dit artikel zal
een aantal van die uitingen de revue
passeren.
De zeeslag van 1574 en wat eraan
voorafging
Alvorens in te gaan op concrete ge
tuigenissen van de zeeslag zal eerst
een beschrijving van de politieke
constellatie ten tijde van de zeeslag
en de zeeslag zelf worden gegeven
(2). Sinds de verovering van Den
Briel op 1 april 1572 hebben de
Geuzen vaste voet aan wal gekregen
in Holland en Zeeland. In de loop
van 1572 vallen steden als Vlissin-
gen, Veere, Zierikzee, Dordrecht en
Gorkunr in hun handen. Met uit
zondering van Middelburg hebben
de Geuzen het eiland Walcheren in
hun bezit. Sinds het eind van 1573
worden Middelburg en Arnemui-
den door de Geuzen belegerd. Wil
lem van Oranje is inmiddels uit de
zuidelijke Nederlanden gevlucht en
fungeert vanaf 1572 als leider van de
Opstand tegen Spanje als stadhou
der van Holland en Zeeland. De ei
landen Tholen en Zuid-Beveland,
waarop de steden Tholen en Goes
zijn gelegen, zijn in Spaanse han
den. Zowel Tholen als Goes blijven,
evenals Bergen op Zoom overigens,
tot 1577 Spaans.
Vanuit de veroverde steden en ge
bieden beginnen de Geuzen aanval
len op onder andere Vlaanderen
(Zeeuws-Vlaanderen behoort dan
nog tot dit graafschap) en Brabant
en kunnen zij de vrije doorvaart van
schepen naar Spaans gebleven ste
den als Antwerpen en Amsterdam
belemmeren. Ook Bergen op Zoom
is in 1572 en 1573 tevergeefs door
de Geuzen aangevallen (3). De goe
deren van opstandige edelen zoals
de in 1567 overleden Jan IV van
Glymes als markies van Bergen op
Zoom, Willem van Oranje als baron
van Breda en Antoon van Lalaing
als graaf van Hoogstraten worden
vanaf 1568 door zogenaamde
superintendenten in naam van Fi-
lips II beheerd. Antwerpen, Bergen
op Zoom en Sluis fungeren in deze
periode als steunpunt voor de
Spaanse vloot. Voor de strijd op zee
maken de Geuzen gebruik van Hol
landse en Zeeuwse koopvaardij
schepen, zogenaamde Vlieboten ge
noemd naar het Vlie, de doorvaart
bij Vlieland en Terschelling. Het zijn
smakzeilen en razeilen. Deze sche
pen zijn vanwege hun wendbaar
heid en handelbaarheid uitermate
geschikt voor de strijd in de
Zeeuwse binnenwateren met verra
derlijke ondiepten en grote getijden-
verschillen. Ook wordt door beide
partijen gebaiik gemaakt van ge
roeide vaartuigen, de zogenaamde
galeien. De Spanjaarden van hun
kant monsteren bootsvolk en vorde
ren schepen in Vlaanderen, Zeeland
en Brabant. Op 28 april 1573 vor
dert Alva van Bergen op Zoom 30
174
De Waterschans nr. 4 2001
faoorn
leg van Leiden, dat vanaf oktober
1573 door de Spanjaarden wordt af
gegrendeld, en het ontzet van Mid
delburg. Middelburg wordt al bijna
20 maanden door de Geuzen bele
gerd. Vanuit Bergen op Zoom en
Antwerpen hebben de Spanjaarden
al meer dan eens tevergeefs gepro
beerd de stad vanaf het water te ont
zetten en van proviand te voorzien.
De Requesens besluit prioriteit te
geven aan het ontzet van Middel
burg en daarmee aan de vlootop-
bouw te Antwerpen en Bergen op
Zoom. Op 10 januari 1574 moet De
Requesens nog aan de Spaanse ko
ning berichten, dat de vloot te Ber
gen op Zoom bij gebrek aan boots
volk niet kan uitvaren. Veel animo
om vrijwillig aan te monsteren bij de
Spanjaarden is er niet. Eind januari
1574 is het dan zover honderd sche
pen zijn reisvaardig en het krijgsplan
is ontworpen.
De vloot wordt in twee eskaders ver
deeld. Het eerste, bestaande uit on
geveer dertig grote schepen, zal on
der Don Sancho d'Avila, de burcht
voogd en militair gouverneur van
Antwerpen, uit Antwerpen, de Hont
of Westerschelde volgen; het
tweede, groot ruim zeventig lichte
schepen (zogenaamde smakzeilen),
zal onder Van Glimes (geen directe
familie van de overleden markies),
uit Bergen op Zoom, langs de Oos-
terschelde op Walcheren afstevenen.
Aan het eskader onder Van Glimes
wordt de kolonel Julian de Romero
als troepencommandant toege
voegd.
De vloot vanuit Antwerpen vertrekt
op 24 januari; die vanuit Bergen op
Zoom op 28 januari. Don Louis
gaat naar Bergen op Zoom, om van
zo nabij mogelijk de vlootbewegin-
gen te volgen.
Inmiddels is Oranje te Vlissingen
aangekomen. Alle beschikbare sche
pen van Holland en Zeeland zijn
daarheen ontboden. Louis van Boi-
sot is tot admiraal van Zeeland be
noemd. Oranje besluit dat veertig
schepen, onder de vice-admiraal
Cornelis Claaszoon, te Vlissingen
zullen blijven om Don Sancho op
de Westerschelde af te wachten, ter
wijl Boisot zelf met de rest van de
vloot zal uitzeilen om Van Glimes
op de Oosterschelde aan te vallen.
Het beslissende gevecht heeft plaats
voor de kust van Reimerswaal tus
sen Gorishoek en het Lodijkse Gat.
De Spaanse vloot wordt volkomen
vernietigd. Zodra Sancho d'Avila be-
schepen voor de vorming van de
Spaanse vloot. Deze schepen zijn
bestemd voor de strijd in de
Zeeuwse binnenwateren en voor de
beschenning van Antwerpen en
Bergen op Zoom. Ook van Breda en
Roosendaal worden schepen gevor
derd. Op 3 mei 1573 kan Filibert
van Serooskerke, de superintendent
van Bergen op Zoom, melden, dat
hij op alle schepen te Bergen op
Zoom beslag heeft laten leggen. Hij
meldt verder, dat de rebellen zich
uit de omgeving van Dordrecht
(toen nog in Spaanse handen) naar
Brouwershaven en Brielle hebben
teruggetrokken en hun schepen
gaan bewapenen, maar dat kan wor
den verhinderd, voegt hij er opti
mistisch aan toe.
In oktober 1573 volgt Don Louis de
Requesens hertog Alva op als land
voogd. De eerste twee dingen die de
nieuwe landvoogd te doen staan als
het jaar 1574 aanbreekt, zijn het be-
Ajb.2. De toestand in de Nederlanden tijdens de Opstand in december 1572. De Geuzen
hebben grote delen van Zeeland en Holland in handen
175
Medemblik
Alkmaar:
kEdam
Beverwijk^
;Purmerend:
Harderwijk
(«Amsterdam
Haarlem:
Naarden
:Leiden:
Amersfoort
Woerden utrecht
;Gouda;
:Oudewater
:Schoonhoven^r
///V//
Culemborc
's-Gravenzande;
:Vianen;
:Schiedam^^otterdam^^
•GorinchenT
TTzZZZZ
Zaitbommel.
Dordrecht
.Brouwershaven-
Heusden
's-Hertogenbosch
Geertruidenberg
Zierikzee;
uys///y>
©Breda
Middel burg j^y®®re:
©Bergen op Zoom
[Arnèmuiden
Vlissingen
©Antwerpen
i Enkhuizen
De Nederlanden In december 1572
gebieden in handen van de opstandelingen
Y//A gebieden die slechts gedeeltelijk in
handen van de opstandelingen zijn
steden, in handen van de opstandelingen
aan de koning trouw gebleven steden
0 25 kilometer
Harlingen