De zeeslag bij Bergen op Zoom in woord en beeld uit 1574 De Waterschans nr. 4 2001 C.P. Iriks Afb.l. Het kunstwerk 'Windvanen' op de Bergse Plaat verwijst naar de roemruchte zee slag die in 1574 bij Bergen op Zoom plaatsvond (Foto: W. Edens). Zilveren zeilen op de Bergse Plaat Tegenover het appartementencom plex 'De Sirenen' staat sinds februari 2001 het kunstwerk 'Windvanen' van de Eindhovense kunstenaar Hugo Vrijdag. Het gaat om zeven roestvrijstalen 'zilveren zeilen' met daarop de jaartallen 1574 en 1999 (1). Het kunstwerk verwijst naar een zeeslag uit de beginjaren van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) die in 1574 in de wateren voor Ber gen op Zoom plaatsvond en die de geschiedenis is ingegaan als 'De zeeslag bij Bergen op Zoom'. Dit kunstwerk aan de Binnen schelde is tot dusverre de laatste ge tuigenis van deze roemruchte zee slag, die ruim 425 jaar geleden heeft plaatsgevonden. Maar ook voor tijd genoten of bijna-tijdgenoten was het een belangrijke gebeurtenis. Zo als aan alle belangrijke episodes uit de Tachtigjarige Oorlog - tegen woordig vaker aangeduid als de Op stand - is ook toen al aan deze zee slag in woord en beeld de nodige aandacht besteed. In dit artikel zal een aantal van die uitingen de revue passeren. De zeeslag van 1574 en wat eraan voorafging Alvorens in te gaan op concrete ge tuigenissen van de zeeslag zal eerst een beschrijving van de politieke constellatie ten tijde van de zeeslag en de zeeslag zelf worden gegeven (2). Sinds de verovering van Den Briel op 1 april 1572 hebben de Geuzen vaste voet aan wal gekregen in Holland en Zeeland. In de loop van 1572 vallen steden als Vlissin- gen, Veere, Zierikzee, Dordrecht en Gorkunr in hun handen. Met uit zondering van Middelburg hebben de Geuzen het eiland Walcheren in hun bezit. Sinds het eind van 1573 worden Middelburg en Arnemui- den door de Geuzen belegerd. Wil lem van Oranje is inmiddels uit de zuidelijke Nederlanden gevlucht en fungeert vanaf 1572 als leider van de Opstand tegen Spanje als stadhou der van Holland en Zeeland. De ei landen Tholen en Zuid-Beveland, waarop de steden Tholen en Goes zijn gelegen, zijn in Spaanse han den. Zowel Tholen als Goes blijven, evenals Bergen op Zoom overigens, tot 1577 Spaans. Vanuit de veroverde steden en ge bieden beginnen de Geuzen aanval len op onder andere Vlaanderen (Zeeuws-Vlaanderen behoort dan nog tot dit graafschap) en Brabant en kunnen zij de vrije doorvaart van schepen naar Spaans gebleven ste den als Antwerpen en Amsterdam belemmeren. Ook Bergen op Zoom is in 1572 en 1573 tevergeefs door de Geuzen aangevallen (3). De goe deren van opstandige edelen zoals de in 1567 overleden Jan IV van Glymes als markies van Bergen op Zoom, Willem van Oranje als baron van Breda en Antoon van Lalaing als graaf van Hoogstraten worden vanaf 1568 door zogenaamde superintendenten in naam van Fi- lips II beheerd. Antwerpen, Bergen op Zoom en Sluis fungeren in deze periode als steunpunt voor de Spaanse vloot. Voor de strijd op zee maken de Geuzen gebruik van Hol landse en Zeeuwse koopvaardij schepen, zogenaamde Vlieboten ge noemd naar het Vlie, de doorvaart bij Vlieland en Terschelling. Het zijn smakzeilen en razeilen. Deze sche pen zijn vanwege hun wendbaar heid en handelbaarheid uitermate geschikt voor de strijd in de Zeeuwse binnenwateren met verra derlijke ondiepten en grote getijden- verschillen. Ook wordt door beide partijen gebaiik gemaakt van ge roeide vaartuigen, de zogenaamde galeien. De Spanjaarden van hun kant monsteren bootsvolk en vorde ren schepen in Vlaanderen, Zeeland en Brabant. Op 28 april 1573 vor dert Alva van Bergen op Zoom 30 174 De Waterschans nr. 4 2001 faoorn leg van Leiden, dat vanaf oktober 1573 door de Spanjaarden wordt af gegrendeld, en het ontzet van Mid delburg. Middelburg wordt al bijna 20 maanden door de Geuzen bele gerd. Vanuit Bergen op Zoom en Antwerpen hebben de Spanjaarden al meer dan eens tevergeefs gepro beerd de stad vanaf het water te ont zetten en van proviand te voorzien. De Requesens besluit prioriteit te geven aan het ontzet van Middel burg en daarmee aan de vlootop- bouw te Antwerpen en Bergen op Zoom. Op 10 januari 1574 moet De Requesens nog aan de Spaanse ko ning berichten, dat de vloot te Ber gen op Zoom bij gebrek aan boots volk niet kan uitvaren. Veel animo om vrijwillig aan te monsteren bij de Spanjaarden is er niet. Eind januari 1574 is het dan zover honderd sche pen zijn reisvaardig en het krijgsplan is ontworpen. De vloot wordt in twee eskaders ver deeld. Het eerste, bestaande uit on geveer dertig grote schepen, zal on der Don Sancho d'Avila, de burcht voogd en militair gouverneur van Antwerpen, uit Antwerpen, de Hont of Westerschelde volgen; het tweede, groot ruim zeventig lichte schepen (zogenaamde smakzeilen), zal onder Van Glimes (geen directe familie van de overleden markies), uit Bergen op Zoom, langs de Oos- terschelde op Walcheren afstevenen. Aan het eskader onder Van Glimes wordt de kolonel Julian de Romero als troepencommandant toege voegd. De vloot vanuit Antwerpen vertrekt op 24 januari; die vanuit Bergen op Zoom op 28 januari. Don Louis gaat naar Bergen op Zoom, om van zo nabij mogelijk de vlootbewegin- gen te volgen. Inmiddels is Oranje te Vlissingen aangekomen. Alle beschikbare sche pen van Holland en Zeeland zijn daarheen ontboden. Louis van Boi- sot is tot admiraal van Zeeland be noemd. Oranje besluit dat veertig schepen, onder de vice-admiraal Cornelis Claaszoon, te Vlissingen zullen blijven om Don Sancho op de Westerschelde af te wachten, ter wijl Boisot zelf met de rest van de vloot zal uitzeilen om Van Glimes op de Oosterschelde aan te vallen. Het beslissende gevecht heeft plaats voor de kust van Reimerswaal tus sen Gorishoek en het Lodijkse Gat. De Spaanse vloot wordt volkomen vernietigd. Zodra Sancho d'Avila be- schepen voor de vorming van de Spaanse vloot. Deze schepen zijn bestemd voor de strijd in de Zeeuwse binnenwateren en voor de beschenning van Antwerpen en Bergen op Zoom. Ook van Breda en Roosendaal worden schepen gevor derd. Op 3 mei 1573 kan Filibert van Serooskerke, de superintendent van Bergen op Zoom, melden, dat hij op alle schepen te Bergen op Zoom beslag heeft laten leggen. Hij meldt verder, dat de rebellen zich uit de omgeving van Dordrecht (toen nog in Spaanse handen) naar Brouwershaven en Brielle hebben teruggetrokken en hun schepen gaan bewapenen, maar dat kan wor den verhinderd, voegt hij er opti mistisch aan toe. In oktober 1573 volgt Don Louis de Requesens hertog Alva op als land voogd. De eerste twee dingen die de nieuwe landvoogd te doen staan als het jaar 1574 aanbreekt, zijn het be- Ajb.2. De toestand in de Nederlanden tijdens de Opstand in december 1572. De Geuzen hebben grote delen van Zeeland en Holland in handen 175 Medemblik Alkmaar: kEdam Beverwijk^ ;Purmerend: Harderwijk («Amsterdam Haarlem: Naarden :Leiden: Amersfoort Woerden utrecht ;Gouda; :Oudewater :Schoonhoven^r ///V// Culemborc 's-Gravenzande; :Vianen; :Schiedam^^otterdam^^ •GorinchenT TTzZZZZ Zaitbommel. Dordrecht .Brouwershaven- Heusden 's-Hertogenbosch Geertruidenberg Zierikzee; uys///y> ©Breda Middel burg j^y®®re: ©Bergen op Zoom [Arnèmuiden Vlissingen ©Antwerpen i Enkhuizen De Nederlanden In december 1572 gebieden in handen van de opstandelingen Y//A gebieden die slechts gedeeltelijk in handen van de opstandelingen zijn steden, in handen van de opstandelingen aan de koning trouw gebleven steden 0 25 kilometer Harlingen

Periodieken

De Waterschans | 2001 | | pagina 16