CennteiKêeu De Waterschans nr. 4 2001 AJb.7. De historieprent van Frans Hogenberg over de zeeslag te Bergen op Zoom in 1574. Op de prent is het beslissende gevecht tussen Gorishoek en het Lodijkse Gal afgebeeld. Deze laatste verdedigde zich dap per, totdat hij door twee schoten gedood werd. Zijn schip ver brandde, hetzij door eigen vuur, hetzij door vuur van de vijand, die volgens de Spanjaarden nooit een voet durfde te zetten op het schip. 'Van d andre Spaanse schepen, voorts, werden er nog acht veroverd, en alt volk in 't water geplompt, met zo biezend een bitterheid, dat haar te lang viel, zich aan plondering, zelfs van de goude ketens, te vergapen Zodoende bestond het merendeel van de buit uit geschut. Verschil lende bevoorradingsvaartuigen sneuvelden op de ondiepten of werden de grond in geboord. De Nassausen beweren, dat er aan Spaanse zijde meer dan duizend doden zijn gevallen, meer dan tweemaal zoveel als aan de win nende zijde. De Spanjaarden ra men het aantal doden aan Spaanse kant niet hoger dan zevenhonderd. De overwonnen schepen werden naar Vlissingen en Veere gebracht. Inmiddels was Don Sancho d'Avila door de landvoogd van de neder laag op de hoogte gebracht. Uit vrees de gehele vloot op zijn nek te krijgen, spoedde hij zich terug naar Antwerpen. Uit het verslag van Hooft krijgen we een goede indruk van de gretig heid en de onverzettelijkheid 'met zo biezend een bitterheid' waarmee de Geuzen vochten. Dit wordt be vestigd door het verslag van Walter Morgan, een Engelsman, die in de periode 1572-1574 als huurling in de Nederlanden heeft gestreden. Bij zijn beschrijving van de zeeslag bij Bergen op Zoom venneldt hij dat van de Vlissingers (lees: Geu zen) bekend is dat zij meer genoe gen scheppen in één lepel Spaans bloed dan in een zak vol daalders (8). Daarnaast valt op, dat de be kendheid met de Zeeuwse wateren, de wind en het getij, met andere woorden het 'bootsmanschap' mede doorslaggevend is geweest voor 'D'uitkomst van 't gevecht'. Of alles precies zo gebeurd is, valt natuurlijk te betwijfelen. Ooggetui gen hebben nu eenmaal de neiging om hun verhaal een beetje op te smukken. We moeten niet vergeten, dat toen Hooft het voornemen op vatte om zijn verhaal te schrijven, de zeeslag bij Bergen op Zoom al 44 jaar geleden had plaatsgevon den. De historieprent van Frans Hogen berg Tijdens de Opstand werd de bevol king onder andere goed op de hoogte gehouden van de gebeurte nissen door middel van historie prenten. Als 'oorlogsverslaggever' van zijn tijd komt veel eer toe aan Frans Hogenberg (1538?-1590), een graveur uit Mechelen, die vanwege oorlogsperikelen was uitgeweken naar Keulen. Hogenberg legde voor zijn tijdgenoten belangrijke gebeur tenissen vast in prenten, die losbla dig verkocht werden. Later zouden deze gravures ook in gebundelde vorm verschijnen. Ook zijn de pren ten van Hogenberg later veel in boe ken gebruikt als illustratiemateriaal en zelfs nu nog vinden we er nog veel in geschiedenisboeken. In een tijd waarin het grootste deel van de bevolking nog analfabeet was, was het beeld een geschikter middel om infomiatie te verspreiden dan het woord (9). Vanaf de beeldenstorm (1566) lijken de historieprenten van Hogenberg over de Opstand een 'dagelijkse ver slaglegging' te zijn geweest. Alle rijmwerken onder de historiepren ten zijn in het Duits geschreven. We kunnen dan ook aannemen, dat Frans Hogenberg in die tijd ver moedelijk al vanaf 1562, in een Duitstalig gebied verbleef en ge woon was Nederduits te spreken. In 1570 vestigde hij zich definitief in Keulen, waar hij een graveurswerk plaats begon die zijn weerga niet kent. Na zijn dood in 1590 werd zijn werk voortgezet door zijn zonen, van wie Abraham het meest bekend is geworden. De historieprenten werden vervaardigd tot in het begin van de 17e eeuw, maar ze blijven be kend als Frans Hogenbergs prent werk (10). Ook de zeeslag bij Bergen op Zoom heeft een historieprent opgeleverd. Om een historieprent op zijn waarde te kunnen beoordelen, moe ten we niet vergeten, dat het doel was verslag te doen van een histo risch feit. Geografische en topogra fische juistheid doen, voor zover ze geen afbreuk doen aan dat doel, ei genlijk niet ter zake. De informatie- waarde staat voorop. Hier is het doel bericht te doen van de nederlaag van de Spanjaarden bij Bergen op Zoom. Zo zien we dat, het land schap, de haven en de stad Bergen op Zoom nogal schematisch zijn 178 De Waterschans nr. 4 2001 weergegeven. Het kan eigenlijk overal zijn, maar er staat wel uit drukkelijk 'Bergen op Soom', en dat is de informatie die nodig is. Op de historieprent heeft Hogen berg het beslissende gevecht van 29 januari afgebeeld. De datering van het gevecht op de prent: 'Anno D(omi)ni M.D.LXXIIII. XXVII. Ja- nua(rii):' (in het jaar ons Heeren 1574, 27 januari) is dus niet hele maal correct. Het rijmpje onder de prent luidt vrij vertaald: De gouverneur in Nederland wenst zijn naam bekend te maken/ De Geuzen een veer uitrukken en hen naar de strot vliegen Daar kwamen de Geuzen achter de vijand trokken zij in slagorde te gemoet Veel Spanjaarden zijn gevangen ge nomen/ waarvan zij er geen hebben opgehangen ook niet met het zwaard gedood maar naakt over boord gezet. Uit het bovenstaande (zie paragraaf 2) blijkt wel de juistheid van de op merking 'dat de gouverneur in Ne derland naam wil maken.' De laatste zin uit het rijm 'sunder seie gesandt nackt ubers bordt' doet enigszins af breuk aan het verslag van Hooft, die ïvN. fcn ïUcDcti föoccthen Afb.8. Titelblad van het oudst bewaard gebleven Geuzenliedboek uit 1581. In dit boekje zijn 87 Geuzenliederen opgeno men, waarvan er twee betrekking hebben op de zeeslag bij Bergen op Zoom. zegt dat de Spanjaarden niet 'uitge schud werden'. De boodschap is in ieder geval wel duidelijk: De Geu zen hebben in januari 1574 de Spanjaarden bij Bergen op Zoom verslagen. De beide vloten zijn te herkennen aan de vaandels en vlaggen die wor den gevoerd. Daarnaast zijn er de zogenaamde marskleden, die de achterbouw van sommige schepen bedekten. Zij dragen dezelfde sym bolen als de vlaggen. De Geuzen zijn te herkennen aan gestreepte vlaggen, vaandels en marskleden, vermoedelijk in de kleuren van de Prins van Oranje: oranje/rood, wit en blauw. De Spanjaarden aan het Sint Andrieskruis (11). De informatiewaarde van het uitge beelde vlootgevecht is vrij beperkt. We zien een aantal Spaanse sche pen de haven van Bergen op Zoom binnenvaren, er wordt flink gescho ten, schepen worden geënterd of zinken en hier en daar wat drenke lingen. De twee grote schepen op de voorgrond zijn blijkbaar razeilen. Rechtsonder is een galei afgebeeld. Maar daamtee houdt het eigenlijk wel op. Hooguit wordt de schriftelijk gegeven infomiatie door de uitbeel ding ondersteund. De zeeslag in het geuzenlied Behalve met historieprenten werd de gewone burger verder op de hoogte gehouden van de gebeurte nissen door pamfletten, vlugschrif ten en natuurlijk de Geuzenliede ren. De liederen werden in de eerste plaats van mond tot mond ver spreid, maar al spoedig ook gedrukt op losse blaadjes, die door marskra mers werden uitgevent. Deze geu zenliedjes waren zo populair, dat zij al tijdens de Opstand werden ge bundeld. De oudst bewaarde bun del van het Geuzenliedboek, dateert uit 1581. Het titelblad luidt: 'Een nieu Geusen lieden boeexken, wae- rinne begrepen is, den gantschen han del der Nederlantscher gheschiedenis- sen, dees voorleden iaeren tot noch toe gheclragen, eensdeels onderwylen in dnick wtghegaen, eensdeels nu nieu by-gheuoecht. Nu nieulick ver meerdert ende verbetert. 1581.' De mededelingen 'eensdeels onderwy len in druck wtghegaen' en 'Nu ni eulick vermeerdert ende verbetert' doen tenminste twee eerdere edities veronderstellen. Het Geuzenliedboek was bestemd voor eenvoudige mensen met een bescheiden beurs. Goedkope boek jes: klein formaat, dicht bedrukte bladzijden, meestal in het geheel geen illustraties, geen muziekdruk, alleen wijsaanduidingen. De liede ren worden afgewisseld met enkele niet-gezongen gedichten, meest re freinen. Aan de verzameling hebben vele dichters bijgedragen, van wie de meeste anoniem zijn. De liederen worden soms door de uitgevers 'aan elkaar gepraat' met korte inleidink jes die de politieke situatie aange ven ten tijde van de gebeurtenis waarop het lied betrekking heeft. De liederen staan in principe in chro nologische volgorde, zodat een soort geschiedenisboekje in lied vorm ontstond. In het Geuzenliedboek uit 1581 zijn twee geuzenliederen opgenomen die betrekking hebben op de zeeslag bij Bergen op Zoom. Het eerst opgenomen lied heeft als inleiding: 'Hier na volgen de voor- naemste Feyten, die onder den nieuwen Govemeur Don Loys de Requesens geschiet zijn. Ende ten eersten vanden Slach voor Berghen op Zoom, gheschiet den xxviij. Ja nuari?. Evenals bij de historieprent van Hogenberg zien we ook hier een vergissing ten aanzien van de datum. Het tweede heet gewoon 'Een nieu Liedeken, vanden slach voor Berghen.". Van beide liederen wordt aangenomen, dat zij al in een eerdere daik van het Geuzenlied boek in 1575 waren opgenomen (12). Hoewel de verleiding groot is, om hieronder de volledige tekst van beide liederen op te nemen, heb ik daar toch maar van afgezien. Beide liederen omvatten in totaal 174 vers regels en zouden samen bijna een bladzijde van De Waterschans in be slag nemen. Ik heb er dan ook voor gekozen om alleen die versregels weer te geven, die direct betrekking hebben op de zeeslag. Uit het eerste lied: Den lesten Januarij voorleden, Is de tijding gecomen int openbaer, Tot Antwerpen al binnen der Steden, Hoe dat die slach met haer verloren waer. Te Loddijcks hoeck by Berghen sy lag- hen Aen haren Anckeren, die Papouwen snel 179 'Den tfeujèn rejj?en eincn fofïcn Dij?Jein, 1iie (jeujen innen worden 'Da in dér Span utrd'ri/gefnngen .duel mier démJêHwerdê ntt crmord Vn,{mrien dendert noch dcrjh-ofitn Dcmjcuuffyeoner injcüdicl) onien Qernjcje f(wen badenjchanjen Sundtrjèie^efondi- nacdtdiers don ~A.rmo Diu- Ar. X>- xxxirrr. xxs'it. Annua: "©acnmiebegrepen is/den ganttrljeit pfiiiDelDcrnEderliimrrfieL'gljrrUjirOr- Hiffcii deca uoo^IcDcn fjacrriitüniorj) toegftrbugeit cenföêeiB otiOeiüip' len tn ïUurliUJtghfg.icii'rnit- bcflpnuiiini üp-gljt* uotrtjr. jftutiirulick bernisfrbfet entre brrbctcct VÏucTFunc Viue Dicu,La Santé du Roy,& la ProC- pcritédes Geus. Anno «581.

Periodieken

De Waterschans | 2001 | | pagina 18