CennteiKêeu
De Waterschans nr. 4 2001
AJb.7. De historieprent van Frans Hogenberg over de zeeslag te Bergen op Zoom in 1574.
Op de prent is het beslissende gevecht tussen Gorishoek en het Lodijkse Gal afgebeeld.
Deze laatste verdedigde zich dap
per, totdat hij door twee schoten
gedood werd. Zijn schip ver
brandde, hetzij door eigen vuur,
hetzij door vuur van de vijand, die
volgens de Spanjaarden nooit een
voet durfde te zetten op het schip.
'Van d andre Spaanse schepen,
voorts, werden er nog acht veroverd,
en alt volk in 't water geplompt, met
zo biezend een bitterheid, dat haar te
lang viel, zich aan plondering, zelfs
van de goude ketens, te vergapen
Zodoende bestond het merendeel
van de buit uit geschut. Verschil
lende bevoorradingsvaartuigen
sneuvelden op de ondiepten of
werden de grond in geboord. De
Nassausen beweren, dat er aan
Spaanse zijde meer dan duizend
doden zijn gevallen, meer dan
tweemaal zoveel als aan de win
nende zijde. De Spanjaarden ra
men het aantal doden aan Spaanse
kant niet hoger dan zevenhonderd.
De overwonnen schepen werden
naar Vlissingen en Veere gebracht.
Inmiddels was Don Sancho d'Avila
door de landvoogd van de neder
laag op de hoogte gebracht. Uit
vrees de gehele vloot op zijn nek te
krijgen, spoedde hij zich terug naar
Antwerpen.
Uit het verslag van Hooft krijgen
we een goede indruk van de gretig
heid en de onverzettelijkheid 'met
zo biezend een bitterheid' waarmee
de Geuzen vochten. Dit wordt be
vestigd door het verslag van Walter
Morgan, een Engelsman, die in de
periode 1572-1574 als huurling in
de Nederlanden heeft gestreden.
Bij zijn beschrijving van de zeeslag
bij Bergen op Zoom venneldt hij
dat van de Vlissingers (lees: Geu
zen) bekend is dat zij meer genoe
gen scheppen in één lepel Spaans
bloed dan in een zak vol daalders
(8). Daarnaast valt op, dat de be
kendheid met de Zeeuwse wateren,
de wind en het getij, met andere
woorden het 'bootsmanschap'
mede doorslaggevend is geweest
voor 'D'uitkomst van 't gevecht'.
Of alles precies zo gebeurd is, valt
natuurlijk te betwijfelen. Ooggetui
gen hebben nu eenmaal de neiging
om hun verhaal een beetje op te
smukken. We moeten niet vergeten,
dat toen Hooft het voornemen op
vatte om zijn verhaal te schrijven,
de zeeslag bij Bergen op Zoom al
44 jaar geleden had plaatsgevon
den.
De historieprent van Frans Hogen
berg
Tijdens de Opstand werd de bevol
king onder andere goed op de
hoogte gehouden van de gebeurte
nissen door middel van historie
prenten. Als 'oorlogsverslaggever'
van zijn tijd komt veel eer toe aan
Frans Hogenberg (1538?-1590), een
graveur uit Mechelen, die vanwege
oorlogsperikelen was uitgeweken
naar Keulen. Hogenberg legde voor
zijn tijdgenoten belangrijke gebeur
tenissen vast in prenten, die losbla
dig verkocht werden. Later zouden
deze gravures ook in gebundelde
vorm verschijnen. Ook zijn de pren
ten van Hogenberg later veel in boe
ken gebruikt als illustratiemateriaal
en zelfs nu nog vinden we er nog
veel in geschiedenisboeken. In een
tijd waarin het grootste deel van de
bevolking nog analfabeet was, was
het beeld een geschikter middel om
infomiatie te verspreiden dan het
woord (9).
Vanaf de beeldenstorm (1566) lijken
de historieprenten van Hogenberg
over de Opstand een 'dagelijkse ver
slaglegging' te zijn geweest. Alle
rijmwerken onder de historiepren
ten zijn in het Duits geschreven. We
kunnen dan ook aannemen, dat
Frans Hogenberg in die tijd ver
moedelijk al vanaf 1562, in een
Duitstalig gebied verbleef en ge
woon was Nederduits te spreken. In
1570 vestigde hij zich definitief in
Keulen, waar hij een graveurswerk
plaats begon die zijn weerga niet
kent. Na zijn dood in 1590 werd zijn
werk voortgezet door zijn zonen,
van wie Abraham het meest bekend
is geworden. De historieprenten
werden vervaardigd tot in het begin
van de 17e eeuw, maar ze blijven be
kend als Frans Hogenbergs prent
werk (10). Ook de zeeslag bij Bergen
op Zoom heeft een historieprent
opgeleverd.
Om een historieprent op zijn
waarde te kunnen beoordelen, moe
ten we niet vergeten, dat het doel
was verslag te doen van een histo
risch feit. Geografische en topogra
fische juistheid doen, voor zover ze
geen afbreuk doen aan dat doel, ei
genlijk niet ter zake. De informatie-
waarde staat voorop. Hier is het doel
bericht te doen van de nederlaag
van de Spanjaarden bij Bergen op
Zoom. Zo zien we dat, het land
schap, de haven en de stad Bergen
op Zoom nogal schematisch zijn
178
De Waterschans nr. 4 2001
weergegeven. Het kan eigenlijk
overal zijn, maar er staat wel uit
drukkelijk 'Bergen op Soom', en dat
is de informatie die nodig is.
Op de historieprent heeft Hogen
berg het beslissende gevecht van 29
januari afgebeeld. De datering van
het gevecht op de prent: 'Anno
D(omi)ni M.D.LXXIIII. XXVII. Ja-
nua(rii):' (in het jaar ons Heeren
1574, 27 januari) is dus niet hele
maal correct. Het rijmpje onder de
prent luidt vrij vertaald:
De gouverneur in Nederland
wenst zijn naam bekend te maken/
De Geuzen een veer uitrukken en
hen naar de strot vliegen
Daar kwamen de Geuzen achter
de vijand trokken zij in slagorde te
gemoet
Veel Spanjaarden zijn gevangen ge
nomen/ waarvan zij er geen hebben
opgehangen
ook niet met het zwaard gedood
maar naakt over boord gezet.
Uit het bovenstaande (zie paragraaf
2) blijkt wel de juistheid van de op
merking 'dat de gouverneur in Ne
derland naam wil maken.' De laatste
zin uit het rijm 'sunder seie gesandt
nackt ubers bordt' doet enigszins af
breuk aan het verslag van Hooft, die
ïvN.
fcn ïUcDcti föoccthen
Afb.8. Titelblad van het oudst bewaard
gebleven Geuzenliedboek uit 1581. In dit
boekje zijn 87 Geuzenliederen opgeno
men, waarvan er twee betrekking hebben
op de zeeslag bij Bergen op Zoom.
zegt dat de Spanjaarden niet 'uitge
schud werden'. De boodschap is in
ieder geval wel duidelijk: De Geu
zen hebben in januari 1574 de
Spanjaarden bij Bergen op Zoom
verslagen.
De beide vloten zijn te herkennen
aan de vaandels en vlaggen die wor
den gevoerd. Daarnaast zijn er de
zogenaamde marskleden, die de
achterbouw van sommige schepen
bedekten. Zij dragen dezelfde sym
bolen als de vlaggen. De Geuzen
zijn te herkennen aan gestreepte
vlaggen, vaandels en marskleden,
vermoedelijk in de kleuren van de
Prins van Oranje: oranje/rood, wit
en blauw. De Spanjaarden aan het
Sint Andrieskruis (11).
De informatiewaarde van het uitge
beelde vlootgevecht is vrij beperkt.
We zien een aantal Spaanse sche
pen de haven van Bergen op Zoom
binnenvaren, er wordt flink gescho
ten, schepen worden geënterd of
zinken en hier en daar wat drenke
lingen. De twee grote schepen op de
voorgrond zijn blijkbaar razeilen.
Rechtsonder is een galei afgebeeld.
Maar daamtee houdt het eigenlijk
wel op. Hooguit wordt de schriftelijk
gegeven infomiatie door de uitbeel
ding ondersteund.
De zeeslag in het geuzenlied
Behalve met historieprenten werd
de gewone burger verder op de
hoogte gehouden van de gebeurte
nissen door pamfletten, vlugschrif
ten en natuurlijk de Geuzenliede
ren. De liederen werden in de eerste
plaats van mond tot mond ver
spreid, maar al spoedig ook gedrukt
op losse blaadjes, die door marskra
mers werden uitgevent. Deze geu
zenliedjes waren zo populair, dat zij
al tijdens de Opstand werden ge
bundeld. De oudst bewaarde bun
del van het Geuzenliedboek, dateert
uit 1581. Het titelblad luidt: 'Een
nieu Geusen lieden boeexken, wae-
rinne begrepen is, den gantschen han
del der Nederlantscher gheschiedenis-
sen, dees voorleden iaeren tot noch
toe gheclragen, eensdeels onderwylen
in dnick wtghegaen, eensdeels nu
nieu by-gheuoecht. Nu nieulick ver
meerdert ende verbetert. 1581.' De
mededelingen 'eensdeels onderwy
len in druck wtghegaen' en 'Nu ni
eulick vermeerdert ende verbetert'
doen tenminste twee eerdere edities
veronderstellen.
Het Geuzenliedboek was bestemd
voor eenvoudige mensen met een
bescheiden beurs. Goedkope boek
jes: klein formaat, dicht bedrukte
bladzijden, meestal in het geheel
geen illustraties, geen muziekdruk,
alleen wijsaanduidingen. De liede
ren worden afgewisseld met enkele
niet-gezongen gedichten, meest re
freinen. Aan de verzameling hebben
vele dichters bijgedragen, van wie de
meeste anoniem zijn. De liederen
worden soms door de uitgevers 'aan
elkaar gepraat' met korte inleidink
jes die de politieke situatie aange
ven ten tijde van de gebeurtenis
waarop het lied betrekking heeft. De
liederen staan in principe in chro
nologische volgorde, zodat een
soort geschiedenisboekje in lied
vorm ontstond.
In het Geuzenliedboek uit 1581 zijn
twee geuzenliederen opgenomen
die betrekking hebben op de zeeslag
bij Bergen op Zoom.
Het eerst opgenomen lied heeft als
inleiding: 'Hier na volgen de voor-
naemste Feyten, die onder den
nieuwen Govemeur Don Loys de
Requesens geschiet zijn. Ende ten
eersten vanden Slach voor Berghen
op Zoom, gheschiet den xxviij. Ja
nuari?. Evenals bij de historieprent
van Hogenberg zien we ook hier
een vergissing ten aanzien van de
datum. Het tweede heet gewoon
'Een nieu Liedeken, vanden slach
voor Berghen.". Van beide liederen
wordt aangenomen, dat zij al in een
eerdere daik van het Geuzenlied
boek in 1575 waren opgenomen
(12). Hoewel de verleiding groot is,
om hieronder de volledige tekst van
beide liederen op te nemen, heb ik
daar toch maar van afgezien. Beide
liederen omvatten in totaal 174 vers
regels en zouden samen bijna een
bladzijde van De Waterschans in be
slag nemen. Ik heb er dan ook voor
gekozen om alleen die versregels
weer te geven, die direct betrekking
hebben op de zeeslag. Uit het eerste
lied:
Den lesten Januarij voorleden,
Is de tijding gecomen int openbaer,
Tot Antwerpen al binnen der Steden,
Hoe dat die slach met haer verloren
waer.
Te Loddijcks hoeck by Berghen sy lag-
hen
Aen haren Anckeren, die Papouwen
snel
179
'Den tfeujèn rejj?en eincn fofïcn Dij?Jein, 1iie (jeujen innen worden 'Da in dér Span utrd'ri/gefnngen .duel mier démJêHwerdê ntt crmord
Vn,{mrien dendert noch dcrjh-ofitn Dcmjcuuffyeoner injcüdicl) onien Qernjcje f(wen badenjchanjen Sundtrjèie^efondi- nacdtdiers don
~A.rmo Diu- Ar. X>- xxxirrr. xxs'it. Annua:
"©acnmiebegrepen is/den ganttrljeit
pfiiiDelDcrnEderliimrrfieL'gljrrUjirOr-
Hiffcii deca uoo^IcDcn fjacrriitüniorj)
toegftrbugeit cenföêeiB otiOeiüip'
len tn ïUurliUJtghfg.icii'rnit-
bcflpnuiiini üp-gljt*
uotrtjr.
jftutiirulick bernisfrbfet entre brrbctcct
VÏucTFunc
Viue Dicu,La Santé du Roy,& la ProC-
pcritédes Geus. Anno «581.