De Geschiedenis van Bergen op Zoom XI
Hoofdstuk VI: Bergen op Zoom onder de heren van Glymes 1419-1567
Zesde deel: Jan Wvan Bergen 1541-1567
r
De Waterschans nr. 4 2001
schaal. In het midden van het tapijt
moet een Spaans vaartuig zich ver
weren tegen vier tegenstanders. Het
zal het admiraalsschip zijn van Van
Glirnes, herkenbaar aan de bijzon
dere vlag, een zogenaamd Latijns
ankerkruis. Ook is een aantal be
kende anekdotes in beeld gebracht:
Jasper Leijnse die zich meester
maakt van een Spaanse vlag. Rome
ro's stuurloos schip en de ontmoe
ting van Romero en De Requesens.
De ontwerper nam de vrijheid dit
laatste tafereel uit compositorische
overwegingen af te beelden op de
oever tegenover Bergen op Zoom.
Slot
Een kroniek uit 1642, een historie
prent en Geuzenliederen uit om
streeks 1575 en een wandtapijt uit
1595 vertellen ieder hun verhaal
achter een hedendaags gestileerd
kunstwerk. Het verhaal van een zee
slag die plaatsvond op 29 januari
1574. Een van de vele data uit een
vrijheidsstrijd die bekend staat als
de Tachtigjarige Oorlog. De dag
waarop de Geuzen de Spanjaarden
versloegen en velen het leven lieten;
de dag ook waarop Jasper Leijnse,
een scheepsjongen uit Zoutelande,
een uitgeloofde premie verdient: hij
maakt zich meester van een
Spaanse admiraalsvlag. Wandelend
langs de Binnenschelde vraag ik me
weieens af wat er van hem gewor
den is.
illustratieverantwoording:
Noten:
182
De Waterschans nr. 4 2001
drs. GA Huijbregts
61. Jacqueline van Croy als regentes
1541-1550
Antoon van Glymes, de eerste mar
kies van Bergen op Zoom, werd na
zijn vroegtijdige dood in 1541 opge
volgd door zijn oudste zoon Jan, die
als Jan IV van Bergen de geschiede
nis in zou gaan. Geboren op het
kasteel van Borgvliet op 6 februari
1528 was hij in 1541 nog te jong om
zelf te regeren. Volgens het testa
ment van vader zou zijn moeder Ja-
coba of Jacqueline van Croy dat
voor hem doen tol hijzelf daartoe in
staat zou zijn.
Het was lang geleden dat een dame
de heerlijkheid bestuurde. Bergen
op Zoom had er weinig goede her
inneringen aan. De Jacquelinepe-
riode (1541-1550) zou evenmin een
glorietijd worden. Eerlijk gezegd had
de markiezinmoeder de omstandig
heden niet mee. Politiek gezien was
het een tijd van oorlog met alle el
lenden van dien; in godsdienstig op
zicht groeiden de spanningen tus
sen katholieken en protestanten met
de dag en dat alles speelde zich af
tijdens een economische crisis. Een
vorst moet in zulke situaties wel
over uitzonderlijke kwaliteiten be
schikken, om er iets van te maken.
Hoewel de moeder van Jan IV in
menig opzicht een begaafde vrouw
was, miste zij blijkbaar de tact om
goed oveiweg te kunnen met het
stadsbestuur. Daarmee wil niet ge
zegd zijn dat de vroede vaderen bij
de conflicten vrij uitgingen.
In 1542 liep het al mis. Er moest
een nieuwe drossaard voor Bergen
op Zoom worden benoemd. De
drossaard was een voornaam man.
Hij nam de plaats in van de
heer/markies, als die verhinderd
was. Zijn voornaamste taak was om
op te komen voor de rechten van
zijn heer. Verder was hij belast met
het toezicht op het plaatselijk be
stuur, de politie en de rechtspraak
ai
in zijn rayon. Volgens een oud privi
lege kwam in Bergen op Zoom al
leen een wettig geboren Brabander
voor deze hoge functie in aanmer
king. Jacqueline benoemde een fa
milielid, Comelis van Bergen, heer
van Ramsbeke. Daar zat een luchtje
aan van nepotisme voortrekken
van familie). Het stadsbestuur wees
hem echter af, want Comelis was
een bastaardzoon van Antoon, de
eerste markies. De werkelijke reden
was wellicht een heel andere. Waren
de heren bang voor te grote macht
van de familie van Glymes? Of
voelde er zich iemand gepasseerd?
In ieder geval weigerde men de
nieuw benoemde te aanvaarden. De
onverkwikkelijke kwestie liep zo
hoog op dat keizer Karei V tenslotte
de knoop moest doorhakken. Dat
deed hij ten gunste van Jacqueline
en Comelis. Het stadsbestuur moest
Comelis accepteren.
Weldra lokte de Bergse vrouwe een
nieuw conflict uit. In juni 1542 gaf
Jacqueline te kennen dat ze graag
ingehuldigd wilde worden als mar
kiezin. Het stadsbestuur stelde alles
in het werk om dat te voorkomen.
De magistraat beweerde zoiets on
mogelijk te kunnen doen. omdat ze
in geen enkel opzicht Jan IV in zijn
rechten wilde beknotten. Later zou
hij wel eens wraak kunnen nemen.
De Brede Raad burgemeesters,
schepenen, oud-schepenen, oud
rentmeesters en de raadslieden uit
de zeven naties of groepen van gil
den) vergaderde in de grote hofzaal,
ontboden door de markiezin. Die
zette uitvoerig uiteen, wat ze alle
maal voor de stad deed en had ge
daan en dat was inderdaad niet wei
nig. Door haar persoonlijke inzet
had Bergen op Zoom aanzienlijke
verlichtingen gekregen van extra be
lastingen die de keizer moest heffen
in verband met zijn oorlogen tegen
Frankrijk en Gelre. Ook lukte het
haar meer Engelse schepen naar
Bergen te lokken. Het stadsbestuur
was er ongevoelig voor. Boos verliet
Jacqueline de stad, juist in een tijd
dat ze daar absoluut niet gemist kon
worden, want de vijand was dichtbij.
De magistraat smeekte haar om
toch gauw terug te komen, maar
toegeven was er niet bij. Weer hakte
de keizer de knoop door en weer
deed hij dat in het voordeel van Jac
queline. Op 26 november 1542 had
de inhuldiging plaats en legden de
autoriteiten de eed van trouw af aan
de markiezin. Namens haar zoon
beloofde Jacqueline dat hij pas vier
jaar na zijn inhuldiging om het hul-
degeld zou vragen, gezien de zware
lasten en schulden waaronder de
stad als gevolg van de recessie ge
bukt ging.
183
Afb.ll. Detail uit het wandtapijt, dat de
ontmoeting tussen De Requesens en Ro
mero uitbeeldt.
1 Foto windvanen. W. Edens; 2 Duncan
Caldecott-Baird, Huurling in de lage landen
1572-1574, Bussum 1977, pag.59; 3 Prof Dr. J.
Romein e.a.. De Tachtigjarige Oorlog, tweede
druk, Amsterdam 1942, pag. 135; 4 Dr. CA
van Swigchem en Jhr. G. Ploos van Amstel,
a.w., pag. 70; 5 S. Groenveld, Hooft als histo
rieschrijver, Weesp 1981, pag. 30; 6 S. Groen
veld, a.w. pag. 61; 7 Karei Kinds, a.w. Deel 1,
pag. 111; 8 Facsimile uitgave van het Geu
zenliedboek uit 1581, zj. pag. 3; 9 Dr. CA van
Swigchem en Jhr. G. Ploos van Anstel, a.w.,
pag. 68-69; 10 Dr. CA van Swigchem en Jhr.
G. Ploos van Amstel, a.w., pag. 73; 11 Dr. CA
van Swigchem en Jhr. G. Ploos van Anstel,
a.w., pag. 75.
(1) Voor meer infonuatie over dit kunst
werk en het totaalconcept waarbinnen
dit kunstwerk moet worden geplaatst
wordt verwezen naan Ben Daeter en
Wint Edens, Tien jaar Bergse Plaat, uit
gave wijkcommissie De Bergse Plaat,
Bergen op Zoom 2001, pag. 116-118.
(2) Voor deze paragraaf is - tenzij anders
wordt vermeld - geput uit: WA. van
Ham, Macht en gezag in het
Markiezaat. Hilversum 2000, pag.
142-147 en 356-357. Placidus (Pen-
nings). Opbouw der Spaanse vloot in de
jaren 1572- 1576, in; De Oranjeboom V
(1952), pag. 104-132. P. Stockman en P.
Everaers, Versterckt Zeeland, Uitgave
Provincie Zeeland, tweede herziene
druk, mei 2000, pag 36-65. Bergen op
Zoom in kaart en beeldaflevering 15,
vlootgevecht bij Bergen op Zoom 29
januari 1574, Gemeentelijke Achief-
dienst Bergen op Zoom, 1991. Dr. CA
van Swigchem en Jhr. G. Ploos van
Amstel, Zes unieke wandtapijten, Strijd
op de Zeeuwse Stromen 1572-1576,
Zwolle 1991, pag. 53-66.
(3) Zie: WA van Ham, Merck toch hoe
sterck. Studies uit Bergen op Zoom nr.
4, Bergen op Zoom 1982, pag. 44-46
en Drs. N. Grosfeld, Spaans succes bij
Bergen op Zoom, in: De Waterschans,
nr. 4 1999, pag 159-160.
(4) Prof Dr. J. Romein e.a., De Tachtigjarige
Oorlog, tweede druk, Amsterdam 1942,
pag. 3-7.
(5) Prof. Dr. J. Romein e.a., a.w. pag. 15-19.
(6) P.C. Hooft, Nederlandse Historiën in het
kort, samengesteld en ingeleid door M.
Nijhoff Amsterdam/Brussel 1978, pa
gina IX- X:
(7) Voor onderstaande tekst is gebruikge
maakt van de in noot 6 vernielde uit
gave, pag 156-160.
(8) Duncan Caldecott-Baird, Huurling in
de lage landen 1572-1574, Bussum 1977,
pag. 165.
(9) Karei Kinds, Kroniek van de opstand in
de Lage landen 1555-1609, actuele oor
logsverslaggeving uit de zestiende eeuw
met 228 gravures van Frans Hogen-
berg, 2 dln, Wenum Wiesel, 2000, deel
1, pag 9.
(10) Kinds, a.w. Deel 1, pag. 11
(11) Voor de datering van de prent, de ver
taling van het rijm en de herkennings
tekens van de vloten, zie: Bergen op
Zoom in kaart en beeld, aflevering 15,
vlootgevecht bij Bergen op Zoom 29
januari 1574, Gemeentelijke Archief
dienst Bergen op Zoom, 1991.
(12) In totaal zijn er drie geuzenliederen
bekend, die betrekking hebben op de
zeeslag bij Bergen op Zoom. Zie: Dr.
E.T Kuiper (ed), Het Geuzenliedboek,
Zutphen,1924, de liederen venneld on
der de nrs. 86, 87 en 88. Dit boek is
digitaal beschikbaar op de website
www.dbnl.nl. Van de daar vermelde
toelichting op de gedichten is in het
onderstaande regelmatig gebruik ge
maakt.
(13) Dr. CA van Swigchem en Jhr. G.
Ploos van Amstel, a.w., pag. 53-54.
(14) zie: Romein, a.w. pag 54.
(15) Dr. CA van Swigchem en Jhr. G.
Ploos van Anstel, a.w., pag. 12. Onder
staande tekst is ontleend aan hetzelfde
werk, nt.n. pag 37-43 en 67-77.
Ajb.l. Jan IV van Glymes, markies van
Bergen op Zoom, stadhouder van Hene
gouwen en gouverneur van Kamerijk
(Cambrai) en Valentijn (Valenciennes).
Origineel in de Ericsberg Gallery te Kat-
rineholm