De Waterschans nr. 4 2001
termolen in de stad werd weggesla
gen. De dijk van Hildeniisse was
zwaar beschadigd en het herstel
kostte de stad, de markies en de in
gelanden veel geld. Daar kwam bij
dat het financiële beleid van de re
gentes weinig gelukkig was en
leidde tot een waardevermindering
van het zilvergeld. Prijsstijgingen wa
ren het gevolg, ook al doordat de
bevolking sneller groeide dan de
voedselproductie. Kortom: geen ge
lukkige omstandigheden voor een
jonge vorst die ervan droomde om
stad en land tot bloei te brengen.
Jan IV begon al gauw met het reor
ganiseren en moderniseren van zo
wel het stadsbestuur als het bestuur
van zijn dorpen en polders. In 1553
maakte hij van zijn leenhof tevens
Afb.4. De wapens van de Zeventien Provinciën. Van deze gewesten deed Karei V in 1555
afstand. In het midden het wapen van Filips II en daaronder dat van Brabant. In de lin
kerkolom VlaanderenArtois (Artesië), Henegouwen, Gelre, Friesland en Zutphen. Rechter
kolom: Antwerpen, Luxemburg, Namen, Groningen, Utrecht en Overijsel. Midden boven:
Holland en Zeeland Midden onder: Mechelen en Limburg. Het is een met de hand in
gekleurde gravure, uitgegeven door Plantijn in 1588. Origineel: Huis Osterrieth in Ant
werpen.
een hof van appèl, waarbij de on
derdanen van de plaatselijke sche
penbanken in beroep konden gaan,
althans in civiele zaken. Tot dan toe
waren veel bewoners van de zuid
westhoek daarvoor aangewezen op
Wouw. De schepenbank daar moest
nu haar functie van hof van appèl
afstaan aan het leenhof van de mar
kies. In bestuurlijk opzicht streefde
de markies naar meer eenheid en
centralisatie om zo meer macht te
krijgen en de slagvaardigheid van
zijn beleid te vergroten. Heel wat or
donnanties en functieomschrijvin
gen legden de nieuwe koers zwart
op wit vast.
Jan IV splitste verder zijn hofraad in
twee afdelingen: een raad voor het
bestuur en een rekenkamer voor de
financiën. Sinds 1554 spreekt men
dan ook van de raad- en rekenka
mer, of in de tennen van die tijd "de
Raedt ende Rekeninghe".
De markies moest zijn reorganisa-
tiewerk meerdere malen onderbre
ken, omdat hij als legeraanvoerder
naar het front trok of als diplomaat
naar het buitenland. Zo kreeg hij in
1554 de eervolle opdracht om met
de graaf van Egmont naar Engeland
te reizen voor het regelen van een
huwelijk van Filips met Maria
Tudor, koningin van Engeland.
Natuurlijk speelde de politiek een
rol bij dit huwelijk Dat vraagt om
een korte toelichting. In 1547 was
Hendrik VIII gestorven. Hij had de
Engelse kerk losgemaakt van Rome.
Onder zijn opvolger Eduard VI
(1547-1553) werd de Engelse katho
lieke kerk meer calvinistisch. Na de
vroege dood van Eduard VI volgde
een dochter van Hendrik VIII op,
namelijk Maria Tudor (1553-1558).
Zij was een kind van de eerste (ver
dreven) vrouw van Hendrik VIII,
Catharina van Arragon, een tante
van de bruidegom. Maria wilde haar
onderdanen terugvoeren in de ka
tholieke kerk van Rome, terug naar
vroeger dus. Daar waren veel onder
danen fel tegen en menig Engels
man moest zijn verzet met de dood
bekopen. De koningin kreeg
daarom de bijnaam van "de Bloe
dige" of in het Engels "The Bloody
Mary". De 38-jarige koningin zocht
steun bij Spanje en stemde in met
een huwelijk met de 27-jarige we
duwnaar. (Filips verloor zijn eerste
vrouw Maria van Portugal reeds na
twee jaar). De bruidegom was Span
jaard en rooms-katholiek, in de
ogen van veel Engelsen twee ern-
186
De Waterschans nr. 4 2001
dat leverde een verlanglijst op van
maar liefst veertien punten. Zo vroe
gen ze onder meer betere huizen,
kaden en waterwegen. De haven
had door de storm van 1552 veel ge
leden. De watermolen was een getij-
denmolen. Hij maalde niet alleen
graan, maar hield ook de haven op
diepte. Er werd meteen haast ge
maakt met het herstel van de molen
en van de dijken. De markies liet
zijn molen voor eigen rekening re
pareren en droeg tevens voor de
helft bij in het herstel van de dijken;
de andere helft betaalde de stad. Op
verzoek ook van de Engelsen wer
den de gewichten aangepast aan die
van Antwerpen. Verder garandeerde
Bergen dat de voorrechten die de
Engelsen kregen, uitsluitend voor
hen zouden gelden. De Merchant
Adventurers kregen alles wat ze
vroegen, maar omgekeerd ook Zo
beloofden de Engelsen dat ze voor
taan zo vroeg mogelijk op de jaar
markten aanwezig zouden zijn, dat
ze tijdens die markten nergens an
ders in de Nederlanden zaken zou
den doen en dat ze de Bergenaren
die voor hen werkten beter zouden
belonen. De handel leefde wat op,
maar de bloei van weleer keerde
niet weer.
De jaarmarkten hadden hun langste
tijd gehad. Ontwikkelingen in de
economie, in het bank-, geld- en
kredietwezen en niet te vergeten de
politiek luidden een nieuwe econo
mie in. Nergens was dat duidelijker
te merken dan in Antwerpen. Die
stad groeide uit tot een wereldme
tropool, een rol die ze overnam van
Brugge. Voor de Antwerpse beurs
was daarbij een belangrijke rol weg
gelegd. Grote bankiers uit Augsburg
zoals de familie Fugger vestigden
een filiaal in de Scheldestad. Zij wa
ren het die de Habsburgers met
enorme leningen te hulp kwamen.
We zagen reeds hoe de familie Fug
ger Karei V het benodigde geld ver
schafte om tot keizer te worden ge
kozen. De Italiaanse bankiers ver
dwenen niet van het toneel, maar de
eerste plaats als vorstelijke geld
schieters waren ze wel kwijt. Nou
waren vorsten riskante klanten. In
1557 gingen zowel Spanje als Frank
rijk bankroet. Ze konden hun schul
den niet meer aflossen, noch de
renten betalen en in hun val sleep
ten ze natuurlijk wel eens banken
mee. Geen wonder dat de belasting
druk steeds groter werd en de ene
bede op de andere volgde.
67. Filips II volgt Karei V op als heer
van de Nederlanden 1555
De keizer had veel zorgen aan zijn
hoofd en dat heeft er zeker toe bij
gedragen dat hij vóór zijn tijd ver
sleten was. Toen hij vijfenvijftig was,
besloot hij af te treden. Er was in
middels een tweedeling van zijn ge
bieden tot stand gekomen. Zijn
zoon Filips zou Spanje met de ko
loniën, de Habsburgse gebieden in
Italië Milaan, Napels, Sicilië),
Franche Comté en de Nederlanden
erven, terwijl Ferdinand, een broer
van Karei V, de Oostenrijkse erflan
den kreeg en door de keurvorsten
tot keizer zou worden gekozen. De
Nederlanden waren verenigd in de
Bourgondische Kreits en maakten
op papier nog altijd deel uit van het
Heilige Roomse Rijk der Duitse Na
tie, maar in de praktijk was de be
volking zich daar amper van bewust.
Het aftreden van Karei V als heer
van de Nederlanden vormde een
aparte plechtigheid die plaatsvond
in Brussel in 1555. Moeizaam steu
nend op Willem van Oranje stapte
Karei naar zijn zetel. Het viel op dat
Filips II weinig Frans kende, te wei
nig om zelf het woord te voeren. Hij
hoopte vlug naar Spanje te kunnen,
maar het was weer oorlog met
Frankrijk en daarom kon hij niet
weg. Hij had geld nodig om zijn
Spaanse soldaten te betalen, maar
de Staten van de verschillende ge
westen werkten slecht mee. De ko
ning verwenste al die privileges en
inspraak Van hun kant ergerden
zich zijn onderdanen aan de zware
belastingen voor een oorlog die
geen enkel Nederlands belang
diende, aan de vervolging van de
ketters en aan het optreden van de
Spaanse soldaten. De adel had er
veel moeite mee, dat Filips zich om
ringde met Spaanse adviseurs en
ambtenaren en zich aan de Raad
van State weinig gelegen liet liggen.
De Raad van State was een advies
college van hoge edelen zoals Wil
lem van Oranje, Egmont, Montmo
rency (beter bekend als Hoome),
Aerschot, Arenberg, Montigny en
ook Jan IV van Bergen.
Tegelijk met Karei V trad ook zijn
zuster Maria van Hongarije af. Em
manuel Philibert van Savoye nam
haar taak over. Karei en Maria trok
ken zich terug in Spanje. Daar over
leed in dat jaar hun moeder, Jo
hanna de Waanzinnige. Drie jaar la
ter overleden ook Karei en Maria
Afb5. Filips II van Habsburg, koning van
Spanje en heer van de Nederlanden van
1555 tot zijn dood in 1598. Beeld van
Leone Leoni (1509-1590) in het Prado-
museum te Madrid.
stige afwijkingen. Bovendien bleek
al gauw dat het jonge stel niet bij el
kaar paste. Man en vrouw waren
niet lang samen. Filips had ook zo
veel te doen en in 1558 overleed
Maria reeds.
66. Jan IV en de Merchant Adventu
rers
De markies benutte de reis naar En
geland om contacten te leggen met
de Merchant Adventurers in de
hoop dat ze trouwer de Bergse jaar
markten zouden bezoeken. Niet ver
geefs. In mei 1555 boden Jan IV en
het stadsbestuur de Engelse koop
lieden de kans om hun wensen ken
baar te maken. Daar gingen de he
ren zich eens even over beraden en
187
N'AMVKCVM
■VNIN GA
ja pTl' ^SISVLANA