350 jaar heroprichting parochie Bergen op Zoom
2001
De Waterschans nr.
De Waterschans nr. 4 2001
van vrijwilligers, van leken. Dat
moest ook wel, want er was maar
één priester. Vooral de vrouwen wa
ren belangrijk En dan heb ik het
over de zogeheten geestelijke doch
ters. Dat waren vrouwen die roeping
voelden. Ze werden geen klooster
zuster of begijn, maar bleven in hun
eigen parochie werkzaam. Vooral in
de beginjaren waren ze actief: als
koster, misdienaar, koorzanger, or
ganist, als organisator van gebeds
diensten, en als geldschieter. De
heroprichting van de parochie was
het werk van mannen; dat diezelfde
parochie tot bloei kwam, was vooral
te danken aan vrouwen.
De parochie kwam zoals gezegd ge
leidelijk tot bloei. De activiteiten na
men toe en het aantal katholieken
steeg gestaag. Dat laatste was in be
langrijke mate te danken aan het
succes van de franciscaanse ziel
zorg. De franciscanen waren erg
populair. Veel lieden die in de woe
lige oorlogsjaren het contact met de
katholieke of hervonnde Kerk wa
ren kwijtgeraakt, vaak ook de tweede
of derde generatie, werden door de
franciscaanse pastoors weer voor de
katholieke Kerk gewonnen. Daar
naast was het succes te danken aan
natuurlijke aanwas en aan de voort
durende toestroom van nieuwe in
woners, vaak afkomstig van het om
liggende katholieke platteland, maar
soms ook uit verre landen. En zo
nam de katholieke bevolking van
Bergen op Zoom in omvang toe, ter
wijl het hervormde aandeel juist ge
leidelijk afnam. Dat laatste zou ove
rigens nog worden versterkt door
het beleg van Bergen op Zoom dooi
de Fransen in 1747, waarbij nog
meer hervormde Bergenaren weg
trokken.
Ja, en dat brengt ons bij de verhou
ding tussen hervormde en katho
lieke Bergenaren. U kunt zich voor
stellen dat het hervormde stadsbe
stuur en de hervonnde kerkenraad
niet blij waren met die parochie. De
pastoor en de kerkmeesters en hun
medeparochianen mochten dan wel
proberen om de zaak geheim te
houden, maar ook vroeger werd een
geheim in Bergen op Zoom niet
lang bewaard. De hervonnde ker
kenraad deed alle mogelijke moeite
de katholieke activiteiten te laten
verbieden. En de kerkenraad stond
daarbij volledig in zijn recht: wat de
katholieken deden was immers in
strijd met de wetten van het land.
Maar het hervormde stadsbestuur
trad nauwelijks tegen hen op: ka
tholieken waren immers ook bur
gers. Zolang ze maar niet teveel aan
stoot gaven. En dus konden de ka
tholieken in 1704 zelfs, in een ach
teraf hoek van de stad, aan de Ko
renmarkt, een eigen kerk bouwen,
met alles erop en eraan. En daar
konden zij hun geloof belijden zoals
Moeder de Heilige Kerk dat van
haar gelovigen eiste.
De verhoudingen tussen de her
vormde en de katholieke Kerk en
hun vertegenwoordigers mocht dan
niet best zijn, op de werkvloer ging
het er toch vaak wat minder moei
lijk aan toe. Over en weer waren er
wel degelijk contacten tussen katho
lieke en hervormde burgers. Ze
kochten in eikaars winkel, ze deden
zaken en ze zaten samen in de
kroeg. En ze trouwden met elkaar.
Dat zorgde nogal eens voor span
ningen, omdat de kerkelijke overhe
den en soms ook de familie dat te
genwerkte. Maar het gebeurde toch,
en in Bergen op Zoom zelfs op vrij
grote schaal. Problemen waren er
vooral wanneer het om aanzienlijke
families ging. Wat dat betreft - en ik
denk dan aan de koninklijke familie
- is er niets nieuws onder de zon.
Maar ondanks de maatschappelijke
tegenstellingen tussen hervormden
en katholieken was er in Bergen op
Zoom toch een wijze van samenle
ven die we met een mooi woord
'omgangsoecumene, noemen.
Die omgangsoecumene werd aan
vankelijk vooral beoefend door het
gewone volk. Hoewel ze elkaar uit
scholden voor paap en voor geus,
en ook nog wel eens met elkaar op
de vuist gingen, dronken ze samen
net zo goed een glas. Pas aan het
einde van de achttiende eeuw, on
der invloed van de Verlichting,
groeiden ook de leiders van beide
bevolkingsgroepen naar elkaar toe.
Omstreeks 1775 gaat voor het eerst
een Bergse pastoor op bezoek bij
een Bergse predikant. En in 1781
durft voor het eerst in 200 jaar de
Antwerpse bisschop zijn neus weer
te laten zien in Bergen op Zoom.
Hij bezoekt dan ook een aantal ge
reformeerde notabelen, waaronder
de gouverneur. De secretaris van de
bisschop tekent het bezoek aan in
de bisschoppelijke acta en noteert
daarbij dat hij dat met opzet doet,
opdat volgende bisschoppen niet
nieuwe situatie. Er werden nog
eens vier kerkmeesters bij gekozen
wat democratisch ging het er in
deze tijd aan toe! - en in maart
1651 werd Seroucx door de Ant
werpse bisschop tot pastoor be
noemd. En daarmee was de oude
middeleeuwse stadsparochie in
feite weer hersteld. We vieren dit
jaar dus de 350jarige heroprichting.
Niet de oprichting, want deze pa
rochie van Sint-Gertrudis bestaat al
minstens 800 jaar. Maar dat kan
weer reden zijn voor een nieuw
feestje.
Terug naar 1651. Vanaf dat jaar werd
de parochiële structuur geleidelijk
uitgebouwd. De kerkmeesters zorg
den voor het geld en voor huizen
waar de gelovigen in het geheim bij
een konden komen. De pastoor or
ganiseerde de zielzorg. Hij diende
niet alleen de sacramenten toe,
maar zocht ook actief het contact
met zijn parochianen en als het
even kon met niet-kerkelijken. En er
werden broederschappen opgericht,
waar de meest devote en gedreven
parochianen lid van werden. Wat bij
dit alles opvalt, was de grote inzet
Inleiding bij de viering van 350-jaar heroprichting parochie Bergen op Zoom
(1651-2001) Plaatsbepaling van het feest in historisch en oecumenisch perspectief
Gertrudiskerk Bergen op Zoom, 9 september 2001
Dr. Charles de Mooij
Voor in het oudste doopboek van
deze parochie, op de allereerste
bladzijde van de perkamenten
band, vinden we in enkele regels de
geschiedenis van de heroprichting
van de parochie van Bergen op
Zoom, de huidige binnenstadspa
rochie. Neergepend door de aller
eerste pastoor, de franciscaan Nico-
laas Seroucx. In een fraai hand
schrift - en vanzelfsprekend in het
Latijn - vertelt hij hoe begin 1650 de
katholieke burgers van Bergen op
Zoom bijeenkwamen. In een ge
heime stemming kozen ze uit hun
midden twee vertegenwoordigers.
Die moesten ervoor zorgen dat de
Bergenaren na zeventig jaar zonder
pastoor, weer een eigen zielenher
der zouden krijgen.
Zeventig jaar eerder namelijk, in
1580, was in Bergen op Zoom een
einde gekomen aan de openbare
uitoefening van de katholieke reli
gie. Na een pittige beeldenstorm,
waarbij vooral deze kerk het moest
ontgelden, waren alle kerken, kloos
ters en kapellen in de stad gesloten.
Voortaan mochten in de stad alleen
nog hervormde diensten worden ge
houden. De Gertrudiskerk bood in
het vervolg onderdak aan de her
vormde gemeente. In de zeventig ja
ren die volgden, veranderde Bergen
op Zoom van een katholieke in een
hervormde stad. Uiteindelijk was
nog maar een op de vijf Bergenaren
rooms katholiek
Al die tijd moesten de Bergse ka
tholieken buiten de stad naar de
mis. Ze moesten naar Halsteren of
Huijbergen om hun huwelijken te
laten inzegenen en hun kinderen te
laten dopen. Maar nu, in 1650, nu
de Tachtigjarige Oorlog voorbij was
en de stad weer een katholieke
markiezin had, zagen de Bergse
katholieken hun kans schoon. Er
moest een eigen pastoor komen.
Afb.l. De bisschoppen Muskens en Van den Berghe met dominee Vermeiden tijdens de
plechtige jubileumvieringviering (Foto: R. Verhees).
Dus volgde er overleg met markie
zin Elisabeth. En met haar steun
togen de twee nieuwbakken kerk
meesters de grens over, naar Ant
werpen, naar de bisschop. Want
Bergen op Zoom - en niet alleen
Bergen op Zoom maar heel
West-Brabant - hoorde in deze tijd
tot het bisdom Antwerpen. En de
bisschop stuurde ze naar het
Antwerpse minderbroederklooster.
Daar waren priesters te vinden die
goed konden preken, en die voor
de duvel en voor protestanten niet
bang waren. En die bovendien - en
dat was mooi meegenomen - een
gelofte van armoede hadden afge
legd en daardoor niet al te schaai-
lijk in de kost waren.
Zo kwam in 1650 pater Seroucx
naar Bergen op Zoom. In het ge
heim, want anders zou de her
vonnde overheid er een stokje voor
steken. Seroucx mocht zich nog
geen pastoor noemen, want de bis
schop wilde eerst kijken hoe het
zou uitpakken. Voorlopig was Ber
gen op Zoom een missiepost. Maar
iedereen bleek tevreden met de
198
199