De Waterschans nr. 1 2002 De Waeerschans nr. l 2002 Noten: 34 3 5 (1) In het Regionaal Historisch Centrum (hierna: RHC; voorheen: de Gemeen telijke Archiefdienst) te Bergen op Zoom bevindt zich het archief van Janus Dingemans. In het Gemeente archief te Amsterdam zijn sporadisch stukken over Dingemans aanwezig. (2) "Openstelling der Fontein.", in: De Zoom. Dagblad van het Zuiden. 14 september 1915. (3) "Onthulling van de nieuwe fontein.", in: Dagblad "De Avondster", 13 sep tember 1915. (4) "Onthulling van de nieuwe fontein.", in: Dagblad "De Avondster", 13 sep tember 1915. De tekst van Hulshofs toespraak wordt eveneens in dit arti kel weergegeven. (5) Brief in het RHC gedateerd 20 april 1921 en ondertekend door telkens twee vertegenwoordigers van 38 ka tholieke organisaties. Voor een uitge breid verslag van de onthulling, zie: "Onthulling H. Hart-Monument", in: De Avondster. Dagblad voor Neder land, 24 juli 1922, p. II] tot en met 13]. In het RHC bevindt zich het "Pro grammaboek voor de onthulling van het H. Hart-monumenl te Bergen op Zoom op zondag den 23 Juli 1922." (6) In het RHC berusten meerdere stuk ken die betrekking hebben op deze verplaatsing. Allereerst drie exempla ren - één in typeschrift en twee in handschrift - van een "Akte van Ruil overeenkomst tusschen: de Ge meente Bergen op Zoom en het Kerkbestuur van de Roomsch-Katho- lieke Parochiekerk van den Heiligen Joseph te Bergen op Zoom.", d.d. 1 augustus 1921. In deze akte wordt een stuk grond door de gemeente overge dragen aan het kerkbestuur, uitslui tend ten behoeve van de plaatsing van het Heilig-Hartbeeld. Het kerkbe stuur betaalt de verplaatsing van de fontein van Dingemans. Ten tweede bezwaarschriften van de zijde van de Nederlands Hervormde Gemeente te Bergen op Zoom. Deze dringt in een brief van 5 mei 1921 aan de ge meente Bergen op Zoom aan op plaatsing van "een mooie Christusfi guur als" beeld van den eenvoudigen Heiland" en niet van "een Jezus beeld, dat het zinnebeeld was van eene RK orde, of van de geheele RK kerk". Ten tweede brieven van bewo ners van een straat of plein die argu menten aanvoeren om de fontein in hun straat of op hun plein te plaat sen; voorstellen die gedaan worden zijn de Hollandse tuin (brief van 17 augustus 1921) en de Vismarkt (het huidige Catharinaplein; brief van 10 oktober 1921). Op 27 juni 1921 schrijft de kerkenraad der Nederlands Hervormde Gemeente een brief aan Gedeputeerde Staten der Provincie Noord-Brabant met het verzoek het raadsbesluit inzake de oprichting van het Heilig-Hartbeeld te vernietigen: "Het plaatsen van dit beeld, niet in eene RC.Kerk of op 't voorplein van de Kerk der H. Martelaren, maar wel op wat feitelijk gemeentegrond ge noemd wordt, draagt - en dit is blij kens het verslag van de vergadering, belegd door het Plaatselijke Comité der Katholieke Sociale Actie, dooi den spreker van dien avond gevoeld en uitgesproken: "De Katholieken verlangen thans na eeuwenlange on derdrukking, de consekwenties van hun toegenomen macht" - een pro- voceerend karakter". In het RHC be rusten drie blauwdrukken van de ge meente Bergen op Zoom, schaal 1 250, waarop de "situatie voor ver plaatsing van het fontein" is aangege ven. De fontein is ingetekend op 1) de "Vischmarkt", vóór het "Gebouw voor Vischafslag", vlak bij het punt waar Hofstraat, Mosselstraat, Wijngaardstraat en Klaverstraat, op de Vismarkt uitkomen; 2) in de drie hoek van de Kloosterstraat, School straat, Van Hasseltstraat-Huybergse- straat, dus aan de overzijde van het Sint Josephplein en 3) midden op de kruising van de Avenue Prinses Wil- helmina, Wester-Boulevard en Oos- ter-Boulevard, respectievelijk de hui dige Burgemeester Stulemeijerlaan, Rijtuigweg en Bolwerk, dus de huidi ge locatie. In Janus Disco's brief van 9 mei 1922 wordt deze kwestie als volgt beschreven: "Onze verfraaiings Commissie te vroeg geboren en daarom in doekjes gewikkeld en met alle eer begraven, had in haar laatste vergadering het oog op uw fontein, waar te plaatsen. In liefde wou [WJ.F., JJ] Juten het op de vischmarkt zetten. Jan Touw bij hem voor de deur, toen bij (H.FA, JJ] Aarts aan den holl. tuin, doch|AM., JJ] Sloven kwam om ad vies bij mij. ik zeide vooraan kop van het wandelpark, aangenomen. - tram werd verlegd en vandaag hebben ze het voetstuk verrold en zie het voor het eerst vanuit mijn raam. Dat was een karwei vandaag voor Piet Tak en Brands, die hebben vandaag hun zak doek gebruikt toen 't klaar was". Voor de keuze van de kunstenaar van het Heilig-Hartbeeld, zie noten 76 tot en met 78. (7) "Reparatie magistrale fontein is te duur", in: Brabants Nieuwsblad, 16 september 1970; ingezonden stukken "Fontein" van Fons Gieles en G.J.M. van Dijk, Halsteren, in: Brabants Nieuwsblad, 22 september 1970; inge zonden stuk van Fons Gieles "Fon tein (3)", in: Brabants Nieuwsblad, 23 september 1970; "Commissie van openbare werken stelt urgentie schema op", in: De Stem, 13 mei 1971; "Fontein wordt toch hersteld", in: De Stem, 2 juni 1971; "Kunstsmid van bijzondere allure Janus Dinge mans leeft nog voort in fontein Velen gehecht aan kunstwerk", in: Brabants Nieuwsblad, 28 september 1971; "Pronkjuweel aan Stulemeyerlaan Fontein half augustus weer op haar sokkel na voorbeeldige restauratie", in: Brabants Nieuwsblad. 14 juli 1972. In het RHC, Archief Gemeentebe stuur dossiernummer 046 - A/02, be vinden zich de correspondentie, de offertes en de becijferingen inzake de restauratie van de fontein. (8) "Fontein weer geheel terug in oude glorie", in: Brabants Nieuwsblad, 17 augustus 1972; "Fontein in oude staat hersteld" en "Fontein", in: De Stem, 18 augustus 1972. Ondanks naspeu ringen heb ik de voorletters en/of voornaam van De la Cour niet kun nen achterhalen. (9) "Plannen voor restauratie fontein", in: Brabants Nieuwsblad, 4 april 1991, p. 2; "Enige werkstuk van Dinge mans", in: Brabants Nieuwsblad, 10 juli 1991. p. 2; "Herinnering aan Din gemans leeft", in: Brabants Nieuws blad, 6 augustus 1991, p. 2; "Maanden zonder fontein", in: Brabants Nieuws blad, 8 oktober 1991, p. 2; "Bergse fontein van sokkel gehaald", in: De Stem, 16 oktober 1991, p. C 2. (10) De tentoonstelling "Janus Dinge mans" in gemeentemuseum Het Markiezenhof te Bergen op Zoom vond plaats van 15 april tot en met 21 juni 1992. Zie onder andere: "In Mar kiezenhof Expositie over smid Dinge mans", in: Brabants Nieuwsblad, 13 april 1992; "In museum Het Markie zenhof Expositie over fontein en kunstsmid Dingemans", in: De Stem, 14 april 1992; "Markiezenhof wijdt expositie aan fonteinmaker Dinge mans", in: West-Brabant Koerier, 15 april 1992; "Expositie Janus Dinge mans", in: Brabants Nieuwsblad, 22 april 1992; "Tentoonstelling over Ja nus Dingemans in Markiezenhof', in: Markiezaatsbode. 26 april 1992. (11) Een afschrift van het geboortebewijs bevindt zich in het archief van Din gemans. Petrus Dingemans werd op 8 februari 1843 in Bergen op Zoom ge boren en overleed aldaar op 7 okto ber 1937. Naar aanleiding van zijn negentigste veijaardag verschijnen ar tikelen "in de krant. "P. Dingemans. Z'n negentigste veijaardag.", in: Dag blad "De Avondster", 7 februari 1933; "Een negentigjarige.", in: Dagblad voor Noord Brabant, 16 februari 1933. i In kopie is een redevoering van Janus Disco d.d. 8 februari 1933 "Den Heer P. Dingemans viert heden zijn 90sten veijaardag" bewaard gebleven. Hieruit blijkt dat" Disco en Kees Smout bij hem in de leer zijn geweest "maar van zijn zoons niet één. Die hakken liever in ijzer en been". (12) In 1806 wordt door particulieren het 'Instituut der Teeken-, Doorzicht- en Bouwkunde' opgericht. De uit 's- Hertogenbosch afkomstige kunst schilder J.B. Weingartner ('s-Herto- genbosch 1803-Tholen 1885) neemt in 1828 de leiding van deze teken- school op zich. Dit instituut is de voorloper van de in 1851 opgerichte Stadsteekenschool. Er wordt les gege ven in het gebouw van de voormalige Korenwaag in de Lievevrouwestraat. In 1878 volgt J. ten Have (Hattem 1852-Bergen op Zoom 1903) Wein gartner op als tekenleraar. In 1904 wordt AJ.M. Disco benoemd tot di recteur van de tekenschool. In 1908 wordt de Burger Avondschool opge richt. Beide scholen, die gehuisvest zijn in de ambachtsschool, fuseren op 1 september 1921 en de door Disco doorgevoerde reorganisatie leidt tot de Gemeentelijke Avond- en Nijverheidsschool (GAN.S.). (13) In het RHC is een brief bewaard ge bleven van Janus Disco van 14 april 1917. Dit schrijven, waarboven "Ver: trouweliik" staat, is bedoeld om gel den in te zamelen voor "een gedre ven vaas uit de kunstsmederij van den Heer A Dingemans te Amster dam, oudleerling der school", die bij het afscheid van AJ.M. Brogtrop zal worden aangeboden. Brogtrop is "meer dan 40 jaren onafgebroken se cretaris van onze Commissie geweest en heden voor het laatst als zoodanig gaat tegenwoordig zijn". De ge noemde commissie is de 'Commissie van Toezicht op de Gemeente Tee ken- en de Burgeravondschool'. Deze commissie wordt ontbonden en de bevoegdheden gaan over in handen van burgemeester en wethouders. 14) Francisca Cornelia van Eerdewijk ge boren te Tilburg op 5 december 1877, overleden te Amsterdam op 31 de cember 1941. Het bidprentje van me- vrouw Dingemans-van Eerdewijk be rust in het archief van Dingemans. (15) Het ondertrouwkaartje met de aan kondiging van het huwelijk alsmede het trouwboekje bevinden zich in het archief van Dingemans. Ook het menu ter gelegenheid van het veertig jarig huwelijk is bewaard gebleven. (16) In de Officieele Verhuizing-Gids van 30 augustus 1924 staat onder het kopje "Ondertrouw te Amsterdam": "J.B. Wajer, St. Willibrordusstraat 13 - M.C.E Dingemans, Overtoom 327".- Jan Wajer en Marietje Dingemans trouwen te Amsterdam op 16 sep tember 1924. Het echtpaar blijft kin derloos. In 1980 vestigt Marietje Din gemans zich in Bergen op Zoom, waar ze op 22 oktober 1989 overlijdt. (17) Frans/Broer Dingemans, geboren te Amsterdam op 13 mei 1906, overle den te Badhoevedorp op 18 septem ber 1994. Hij trouwt op 27 juni 1940 met Elisabeth Petronella Rosalina ("Beppy") van Berkel (Amsterdam, 25 augustus 1906-Salou (Spanje), 13 mei 1983). Het echtpaar blijft kinderloos. (18) De ontstaansgeschiedenis van de firma Braat is opgetekend in Geliefde dochter Marie..., in 1990 te Delft ver schenen. Deze geschiedenis is ge schreven aan de hand van persoonlij ke aantekeningen van de oprichter Frederik Willem Braat (1822-1889). Een recensie van Geliefde dochter Marie... is verschenen in de Delftsclie Courant, 22 juni 1991, p. 7. Een ter loopse vermelding alsmede een foto van de smederij van Braat komen voor in "Concurrentie deed Reine- veld de das om Opkomst en onder gang van een machinefabriek", in: Delftsche Courant, 22 juni 1991, p. 29. (19) Dr. PJ.H. Cuijpers (1827-1921) is on der meer de architect van Het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam. (20) In het archief van Dingemans berust een ongedateerde blauwdruk van de hand van Janus Dingemans waarop de plattegrond van de smederij en het woonhuis in schaal 1 50 is weergegeven. Er zijn reclamekaarten bewaard gebleven waarop naar belie ven een foto van een product uit de smederij geplakt kon worden. Op de kaarten staan de mogelijkheden van de kunst- en grofsmederij vernield: "Hekken, Klokkestoelen, Consoles, Wierookstandaards, Lichtkroonen, Kaarsenbakken, Kerkomamenten, Doopvontdeksels, Koper-, Brons- en Ijzerwerk". In het Gemeentearchief te Amsterdam bevindt zich een onge dateerde reclamekaart (inv.nr. N. 54.04.005) die afwijkt van de boven genoemde kaarten. Onder het kopje "Specialiteit in kunst-smeedwerk." staat vermeld: "Arierik Vouwhekken. Deurbeslag, Hengsels, Hekwerken, Wenteltrappen, Uithangborden. Haarden, Kluisdeuren, Balk- en Kapconstructies, IJzer. Winkelpuien, Verlichtingsartikelen in Smeeddijzer en Koper.". Daarnaast is er een kopje "Spec, in Smeedw. voor electro-tech- niek". Daaronder worden genoemd: "Boogl.masten volgens eigen ontwerp en naar teeken., o.a. te Amsterd. alle masten op bruggen en pleinen; te Arnhem alle masten v.d. openb. ver lichting. Liertjes v. booglampen. Ij zerwerk voor Schakelborden. Armen v. booglampen v. buiten- en binnen- verl. Transformatorzuilen v. de G.E.W. te Amsterd. Electr. Reclameborden.". Onderaan de kaart staat in vet ge drukt" Teekeningen en fotografiën op aanvraag.". (21) De correspondentie betreffende de aanvraag en de toekenning alsmede het octrooibewijs met de beschrijving van de "Werkwijze voor het vergassen van zware brandstoffen in groote hoeveelheid", berusten in het archief van Dingemans. Hieruit blijkt dat Dingemans al op 30 mei 1914 zijn octrooi-aanvraag heeft ingediend. (22) Ondertekend met het pseudoniem 'Oksida' verscheen in De Zoom van 29 september 1907, p. |1], een artikel "Een kleine Bergenaar". Hierin wordt uitgebreid verslag gedaan van een tentoonstelling waarop Dingemans met stand nummer 76 was vertegen woordigd. "De Bond van Smedenpa troons vaardigde hem, haar kleinste lid af, om zitting te nemen in het ten- toonstelllingscomité voor ambachts werktuigen". Oksida vervolgt; "Het is naar aanleiding van een bezoek aan deze tentoonstelling gebracht, dat ik U hem wil voorstellen als patroon onderwijzer, wijl zijne inzending slechts een cursus voor zijn leerlin gen omvat". Daarna wordt verslag ge daan van wat er te zien is: collecties monsters en alle technieken en stadia van de bewerking van ijzer. "Wij kun nen dus ondertusschen zeggen, dat hierdoor de expositie ten volle aan haar doel beantwoord, n.l. een leer gang te zijn voor leerling-kunstsme den". (23) Exemplaren van het "Rapport van de Commissie voor de Vakopleiding van den RK Middenstandsbond." (hierna: Rapport) berusten in het ar chief van Dingemans. Samen met B. Alink voerde Dingemans enige jaren de redactie van het blad van de RK Middenstandsvereeniging de R.K. Middenstandsgids. (24) Rapport, p. 5. (25) Rapport, p. |1], en 2. (26) De cijferlijst alsmede de uitgewerkte examenopgaven - zowel in tekening als schriftelijk - voorzien van com mentaar, zijn bewaard gebleven. (27) Een kopie van de "Akte van aanstel ling" berust in het archief van Dinge mans. (28) "Leer een vak!", in: J.B.Th. Spaan, De glorie van het ambacht, Amsterdam 1941, p. 24 tot en met 27. Tegenover p. 32 is een zwart-wit foto waarop Dingemans aan het werk is. Het on derschrift luidt: ""Geef den jongens handen, die niet verkeerd staan" zegt smid AJ. Dingemans". (29) "Uitslagen van de Gemeenteraads verkiezingen.", in: De Maasbode, 25 juni 1931, p. 2 en 9. De RK Staats partij kreeg in Amsterdam zeven ze tels vervuld door C. Romme, G.CJ.D. Kropman, W. Steinmetz, AA van Hamersveld, Mej. NAC. Crielars, Th. Schlichting en AJ. Dingemans. Al in 1919 had Dingemans zich kandi daat gesteld voor de gemeenteraad "maar ik ben in eerste instantie al ge straald zooals dat alleen met my rno- gelyk is". Het waarom van deze mislukking wordt uitvoerig uit de doeken gedaan in een brief van 8 juni 1919 aan Disco. In De Maasbode van 24 mei 1936, p. 2, staat een foto van Amsterdamse raadsleden die het koninklijk paleis verlaten. Zij zijn op audiëntie geweest bij koningin Wil- helmina. Dingemans is op deze foto duidelijk zichtbaar. Dingemans lan ceert in 1937 een voorstel voor een deugdelijke verlichting van de lan dingsbanen van Schiphol. Uitgebreid wordt op dit voorstel ingegaan in het artikel "Doelmatige verlichting van Schiphols startbanen Middenver lichting aanbevolen Wat het voorstel van den heer Dingemans beoogt Be lang van eerste orde", in: De Tijd, 2 april 1937. In het archief van Dinge mans bevindt zich een exemplaar van het "Reglement van orde voor de vergaderingen van den raad der ge meente Amsterdam", vastgesteld op 19 januari 1938. Allerlei bijzondere uitnodigingen zijn bewaard gebleven. Alereerst voor een speciale raadsvergadering op 1 februari 1938 ter gelegenheid van de geboorte van "Princes Beatrix Wilhelmina Arm gard" op 31 januari 1938. Ten tweede uitnodigingen voor "den avonddisch" en "eene soirée" "ten hove van Hare Majesteit de Koningin en Zijne Ko ninklijke Hoogheid den Prins der Nederlanden" op respectievelijk 23 en 25 september 1931. Ter ere van het bezoek van de Koning van België ontvangen Dingemans en zijn vrouw kaarten voor het galaconcert in het Concertgebouw op 22 november 1938. (30) AJ. Dingemans, "Wat doen wij in den raad? De welvaart van onze stad bevorderen. Van Amsterdam, en niet van een Groep Amsterdammers.", in: De Tijd, 23 juni 1931, p. 2. In de Bi bliotheek van de Gemeentelijke A- chiefdienst te Amsterdam (Bladwijzer personalia gemeenteraad A-D) zijn alle "Benoemingen, Redevoeringen, Voorstellen en moties, en Schrifte lijke vragen" van het raadslid AJ. Dingemans opgesomd van 1931 tot en met 1940. (31) "Bergenaren buiten de stad.", in: De Avondster. Dagblad van Nederland, 2 augustus 1937, p. ]2J. In het archief van Dingemans bevinden zich twee brieven van Romme, de eerste geda teerd 28 september 1937. Het is een verlate felicitatie met het feit dat Din gemans tot voorzitter, en dus als zijn opvolger, is gekozen. De tweede is van 23 juni 1939. De tekst luidt als volgt: "Waarde Heer Dingemans, Met vreugde heb ik kennis genomen van den uitslag der Gemeenteraads verkiezingen te Ansterdam voor wat betreft den groei der RK Fractie. Ik kan niet nalaten, aan dit gevoel van vreugde even uiting te geven, tegen over U en door U tegenover alle ove rige leden der fractie. Het is nog, ze ker in verhouding tot den tijd. dat ik deel van de fractie mocht uitmaken, betrekkelijk zoo kort geleden dat ik daar afscheid nam, dat Gij het wel zult verstaan, dat ik op deze wijze toch even nog een enkel oogenblik bij dezen uitslag der verkiezingen daar wil meespreken. Met besten groet ook aan alle overige leden der fractie, steeds gaarne U dw.". (32) "Jonge werkloozen worden onvol doende geschoold" aldus de heer AJ. Dingemans. Centrale Werkplaats te Amsterdam biedt te weinig. Eenige oplossing: neem de jongens op in het gewone bedrijf", in: De Courant - Het Nieuws van den Dag, 10 februari 1939, p. 3. Eenzelfde teneur heeft het arti kel "Geschoolde menschen hebben werk", aldus raadslid Dingemans. Leer vooral een vak! Bestrijdt eerst de werkloosheid zelf, dan pas de gevol gen", in: De Telegraaf, 26 mei 1939, p. 6. De openingszinnen van "Leer een vak!", in: J.B.Th. Spaan, De glorie van

Periodieken

De Waterschans | 2002 | | pagina 18