De Waterschans nr. 1 2002
De Waeerschans nr. l 2002
Noten:
34
3 5
(1) In het Regionaal Historisch Centrum
(hierna: RHC; voorheen: de Gemeen
telijke Archiefdienst) te Bergen op
Zoom bevindt zich het archief van
Janus Dingemans. In het Gemeente
archief te Amsterdam zijn sporadisch
stukken over Dingemans aanwezig.
(2) "Openstelling der Fontein.", in: De
Zoom. Dagblad van het Zuiden. 14
september 1915.
(3) "Onthulling van de nieuwe fontein.",
in: Dagblad "De Avondster", 13 sep
tember 1915.
(4) "Onthulling van de nieuwe fontein.",
in: Dagblad "De Avondster", 13 sep
tember 1915. De tekst van Hulshofs
toespraak wordt eveneens in dit arti
kel weergegeven.
(5) Brief in het RHC gedateerd 20 april
1921 en ondertekend door telkens
twee vertegenwoordigers van 38 ka
tholieke organisaties. Voor een uitge
breid verslag van de onthulling, zie:
"Onthulling H. Hart-Monument", in:
De Avondster. Dagblad voor Neder
land, 24 juli 1922, p. II] tot en met 13].
In het RHC bevindt zich het "Pro
grammaboek voor de onthulling van
het H. Hart-monumenl te Bergen op
Zoom op zondag den 23 Juli 1922."
(6) In het RHC berusten meerdere stuk
ken die betrekking hebben op deze
verplaatsing. Allereerst drie exempla
ren - één in typeschrift en twee in
handschrift - van een "Akte van Ruil
overeenkomst tusschen: de Ge
meente Bergen op Zoom en het
Kerkbestuur van de Roomsch-Katho-
lieke Parochiekerk van den Heiligen
Joseph te Bergen op Zoom.", d.d. 1
augustus 1921. In deze akte wordt een
stuk grond door de gemeente overge
dragen aan het kerkbestuur, uitslui
tend ten behoeve van de plaatsing
van het Heilig-Hartbeeld. Het kerkbe
stuur betaalt de verplaatsing van de
fontein van Dingemans. Ten tweede
bezwaarschriften van de zijde van de
Nederlands Hervormde Gemeente te
Bergen op Zoom. Deze dringt in een
brief van 5 mei 1921 aan de ge
meente Bergen op Zoom aan op
plaatsing van "een mooie Christusfi
guur als" beeld van den eenvoudigen
Heiland" en niet van "een Jezus
beeld, dat het zinnebeeld was van
eene RK orde, of van de geheele RK
kerk". Ten tweede brieven van bewo
ners van een straat of plein die argu
menten aanvoeren om de fontein in
hun straat of op hun plein te plaat
sen; voorstellen die gedaan worden
zijn de Hollandse tuin (brief van 17
augustus 1921) en de Vismarkt (het
huidige Catharinaplein; brief van 10
oktober 1921). Op 27 juni 1921
schrijft de kerkenraad der Nederlands
Hervormde Gemeente een brief aan
Gedeputeerde Staten der Provincie
Noord-Brabant met het verzoek het
raadsbesluit inzake de oprichting van
het Heilig-Hartbeeld te vernietigen:
"Het plaatsen van dit beeld, niet in
eene RC.Kerk of op 't voorplein van
de Kerk der H. Martelaren, maar wel
op wat feitelijk gemeentegrond ge
noemd wordt, draagt - en dit is blij
kens het verslag van de vergadering,
belegd door het Plaatselijke Comité
der Katholieke Sociale Actie, dooi
den spreker van dien avond gevoeld
en uitgesproken: "De Katholieken
verlangen thans na eeuwenlange on
derdrukking, de consekwenties van
hun toegenomen macht" - een pro-
voceerend karakter". In het RHC be
rusten drie blauwdrukken van de ge
meente Bergen op Zoom, schaal 1
250, waarop de "situatie voor ver
plaatsing van het fontein" is aangege
ven. De fontein is ingetekend op 1)
de "Vischmarkt", vóór het "Gebouw
voor Vischafslag", vlak bij het punt
waar Hofstraat, Mosselstraat,
Wijngaardstraat en Klaverstraat, op
de Vismarkt uitkomen; 2) in de drie
hoek van de Kloosterstraat, School
straat, Van Hasseltstraat-Huybergse-
straat, dus aan de overzijde van het
Sint Josephplein en 3) midden op de
kruising van de Avenue Prinses Wil-
helmina, Wester-Boulevard en Oos-
ter-Boulevard, respectievelijk de hui
dige Burgemeester Stulemeijerlaan,
Rijtuigweg en Bolwerk, dus de huidi
ge locatie. In Janus Disco's brief van
9 mei 1922 wordt deze kwestie als
volgt beschreven: "Onze verfraaiings
Commissie te vroeg geboren en
daarom in doekjes gewikkeld en met
alle eer begraven, had in haar laatste
vergadering het oog op uw fontein,
waar te plaatsen. In liefde wou [WJ.F.,
JJ] Juten het op de vischmarkt zetten.
Jan Touw bij hem voor de deur, toen
bij (H.FA, JJ] Aarts aan den holl. tuin,
doch|AM., JJ] Sloven kwam om ad
vies bij mij. ik zeide vooraan kop van
het wandelpark, aangenomen. - tram
werd verlegd en vandaag hebben ze
het voetstuk verrold en zie het voor
het eerst vanuit mijn raam. Dat was
een karwei vandaag voor Piet Tak en
Brands, die hebben vandaag hun zak
doek gebruikt toen 't klaar was". Voor
de keuze van de kunstenaar van het
Heilig-Hartbeeld, zie noten 76 tot en
met 78.
(7) "Reparatie magistrale fontein is te
duur", in: Brabants Nieuwsblad, 16
september 1970; ingezonden stukken
"Fontein" van Fons Gieles en G.J.M.
van Dijk, Halsteren, in: Brabants
Nieuwsblad, 22 september 1970; inge
zonden stuk van Fons Gieles "Fon
tein (3)", in: Brabants Nieuwsblad, 23
september 1970; "Commissie van
openbare werken stelt urgentie
schema op", in: De Stem, 13 mei
1971; "Fontein wordt toch hersteld",
in: De Stem, 2 juni 1971; "Kunstsmid
van bijzondere allure Janus Dinge
mans leeft nog voort in fontein Velen
gehecht aan kunstwerk", in: Brabants
Nieuwsblad, 28 september 1971;
"Pronkjuweel aan Stulemeyerlaan
Fontein half augustus weer op haar
sokkel na voorbeeldige restauratie",
in: Brabants Nieuwsblad. 14 juli 1972.
In het RHC, Archief Gemeentebe
stuur dossiernummer 046 - A/02, be
vinden zich de correspondentie, de
offertes en de becijferingen inzake de
restauratie van de fontein.
(8) "Fontein weer geheel terug in oude
glorie", in: Brabants Nieuwsblad, 17
augustus 1972; "Fontein in oude staat
hersteld" en "Fontein", in: De Stem,
18 augustus 1972. Ondanks naspeu
ringen heb ik de voorletters en/of
voornaam van De la Cour niet kun
nen achterhalen.
(9) "Plannen voor restauratie fontein",
in: Brabants Nieuwsblad, 4 april 1991,
p. 2; "Enige werkstuk van Dinge
mans", in: Brabants Nieuwsblad, 10
juli 1991. p. 2; "Herinnering aan Din
gemans leeft", in: Brabants Nieuws
blad, 6 augustus 1991, p. 2; "Maanden
zonder fontein", in: Brabants Nieuws
blad, 8 oktober 1991, p. 2; "Bergse
fontein van sokkel gehaald", in: De
Stem, 16 oktober 1991, p. C 2.
(10) De tentoonstelling "Janus Dinge
mans" in gemeentemuseum Het
Markiezenhof te Bergen op Zoom
vond plaats van 15 april tot en met 21
juni 1992. Zie onder andere: "In Mar
kiezenhof Expositie over smid Dinge
mans", in: Brabants Nieuwsblad, 13
april 1992; "In museum Het Markie
zenhof Expositie over fontein en
kunstsmid Dingemans", in: De Stem,
14 april 1992; "Markiezenhof wijdt
expositie aan fonteinmaker Dinge
mans", in: West-Brabant Koerier, 15
april 1992; "Expositie Janus Dinge
mans", in: Brabants Nieuwsblad, 22
april 1992; "Tentoonstelling over Ja
nus Dingemans in Markiezenhof', in:
Markiezaatsbode. 26 april 1992.
(11) Een afschrift van het geboortebewijs
bevindt zich in het archief van Din
gemans. Petrus Dingemans werd op 8
februari 1843 in Bergen op Zoom ge
boren en overleed aldaar op 7 okto
ber 1937. Naar aanleiding van zijn
negentigste veijaardag verschijnen ar
tikelen "in de krant. "P. Dingemans.
Z'n negentigste veijaardag.", in: Dag
blad "De Avondster", 7 februari 1933;
"Een negentigjarige.", in: Dagblad
voor Noord Brabant, 16 februari 1933. i
In kopie is een redevoering van Janus
Disco d.d. 8 februari 1933 "Den Heer
P. Dingemans viert heden zijn 90sten
veijaardag" bewaard gebleven. Hieruit
blijkt dat" Disco en Kees Smout bij
hem in de leer zijn geweest "maar
van zijn zoons niet één. Die hakken
liever in ijzer en been".
(12) In 1806 wordt door particulieren het
'Instituut der Teeken-, Doorzicht- en
Bouwkunde' opgericht. De uit 's-
Hertogenbosch afkomstige kunst
schilder J.B. Weingartner ('s-Herto-
genbosch 1803-Tholen 1885) neemt
in 1828 de leiding van deze teken-
school op zich. Dit instituut is de
voorloper van de in 1851 opgerichte
Stadsteekenschool. Er wordt les gege
ven in het gebouw van de voormalige
Korenwaag in de Lievevrouwestraat.
In 1878 volgt J. ten Have (Hattem
1852-Bergen op Zoom 1903) Wein
gartner op als tekenleraar. In 1904
wordt AJ.M. Disco benoemd tot di
recteur van de tekenschool. In 1908
wordt de Burger Avondschool opge
richt. Beide scholen, die gehuisvest
zijn in de ambachtsschool, fuseren
op 1 september 1921 en de door
Disco doorgevoerde reorganisatie
leidt tot de Gemeentelijke Avond- en
Nijverheidsschool (GAN.S.).
(13) In het RHC is een brief bewaard ge
bleven van Janus Disco van 14 april
1917. Dit schrijven, waarboven "Ver:
trouweliik" staat, is bedoeld om gel
den in te zamelen voor "een gedre
ven vaas uit de kunstsmederij van
den Heer A Dingemans te Amster
dam, oudleerling der school", die bij
het afscheid van AJ.M. Brogtrop zal
worden aangeboden. Brogtrop is
"meer dan 40 jaren onafgebroken se
cretaris van onze Commissie geweest
en heden voor het laatst als zoodanig
gaat tegenwoordig zijn". De ge
noemde commissie is de 'Commissie
van Toezicht op de Gemeente Tee
ken- en de Burgeravondschool'. Deze
commissie wordt ontbonden en de
bevoegdheden gaan over in handen
van burgemeester en wethouders.
14) Francisca Cornelia van Eerdewijk ge
boren te Tilburg op 5 december 1877,
overleden te Amsterdam op 31 de
cember 1941. Het bidprentje van me-
vrouw Dingemans-van Eerdewijk be
rust in het archief van Dingemans.
(15) Het ondertrouwkaartje met de aan
kondiging van het huwelijk alsmede
het trouwboekje bevinden zich in het
archief van Dingemans. Ook het
menu ter gelegenheid van het veertig
jarig huwelijk is bewaard gebleven.
(16) In de Officieele Verhuizing-Gids van
30 augustus 1924 staat onder het
kopje "Ondertrouw te Amsterdam":
"J.B. Wajer, St. Willibrordusstraat 13 -
M.C.E Dingemans, Overtoom 327".-
Jan Wajer en Marietje Dingemans
trouwen te Amsterdam op 16 sep
tember 1924. Het echtpaar blijft kin
derloos. In 1980 vestigt Marietje Din
gemans zich in Bergen op Zoom,
waar ze op 22 oktober 1989 overlijdt.
(17) Frans/Broer Dingemans, geboren te
Amsterdam op 13 mei 1906, overle
den te Badhoevedorp op 18 septem
ber 1994. Hij trouwt op 27 juni 1940
met Elisabeth Petronella Rosalina
("Beppy") van Berkel (Amsterdam, 25
augustus 1906-Salou (Spanje), 13 mei
1983). Het echtpaar blijft kinderloos.
(18) De ontstaansgeschiedenis van de
firma Braat is opgetekend in Geliefde
dochter Marie..., in 1990 te Delft ver
schenen. Deze geschiedenis is ge
schreven aan de hand van persoonlij
ke aantekeningen van de oprichter
Frederik Willem Braat (1822-1889).
Een recensie van Geliefde dochter
Marie... is verschenen in de Delftsclie
Courant, 22 juni 1991, p. 7. Een ter
loopse vermelding alsmede een foto
van de smederij van Braat komen
voor in "Concurrentie deed Reine-
veld de das om Opkomst en onder
gang van een machinefabriek", in:
Delftsche Courant, 22 juni 1991, p. 29.
(19) Dr. PJ.H. Cuijpers (1827-1921) is on
der meer de architect van Het
Rijksmuseum en het Centraal Station
in Amsterdam.
(20) In het archief van Dingemans berust
een ongedateerde blauwdruk van de
hand van Janus Dingemans waarop
de plattegrond van de smederij en
het woonhuis in schaal 1 50 is
weergegeven. Er zijn reclamekaarten
bewaard gebleven waarop naar belie
ven een foto van een product uit de
smederij geplakt kon worden. Op de
kaarten staan de mogelijkheden van
de kunst- en grofsmederij vernield:
"Hekken, Klokkestoelen, Consoles,
Wierookstandaards, Lichtkroonen,
Kaarsenbakken, Kerkomamenten,
Doopvontdeksels, Koper-, Brons- en
Ijzerwerk". In het Gemeentearchief
te Amsterdam bevindt zich een onge
dateerde reclamekaart (inv.nr. N.
54.04.005) die afwijkt van de boven
genoemde kaarten. Onder het kopje
"Specialiteit in kunst-smeedwerk."
staat vermeld: "Arierik Vouwhekken.
Deurbeslag, Hengsels, Hekwerken,
Wenteltrappen, Uithangborden.
Haarden, Kluisdeuren, Balk- en
Kapconstructies, IJzer. Winkelpuien,
Verlichtingsartikelen in Smeeddijzer
en Koper.". Daarnaast is er een kopje
"Spec, in Smeedw. voor electro-tech-
niek". Daaronder worden genoemd:
"Boogl.masten volgens eigen ontwerp
en naar teeken., o.a. te Amsterd. alle
masten op bruggen en pleinen; te
Arnhem alle masten v.d. openb. ver
lichting. Liertjes v. booglampen. Ij
zerwerk voor Schakelborden. Armen
v. booglampen v. buiten- en binnen-
verl. Transformatorzuilen v. de G.E.W.
te Amsterd. Electr. Reclameborden.".
Onderaan de kaart staat in vet ge
drukt" Teekeningen en fotografiën op
aanvraag.".
(21) De correspondentie betreffende de
aanvraag en de toekenning alsmede
het octrooibewijs met de beschrijving
van de "Werkwijze voor het vergassen
van zware brandstoffen in groote
hoeveelheid", berusten in het archief
van Dingemans. Hieruit blijkt dat
Dingemans al op 30 mei 1914 zijn
octrooi-aanvraag heeft ingediend.
(22) Ondertekend met het pseudoniem
'Oksida' verscheen in De Zoom van
29 september 1907, p. |1], een artikel
"Een kleine Bergenaar". Hierin wordt
uitgebreid verslag gedaan van een
tentoonstelling waarop Dingemans
met stand nummer 76 was vertegen
woordigd. "De Bond van Smedenpa
troons vaardigde hem, haar kleinste
lid af, om zitting te nemen in het ten-
toonstelllingscomité voor ambachts
werktuigen". Oksida vervolgt; "Het is
naar aanleiding van een bezoek aan
deze tentoonstelling gebracht, dat ik
U hem wil voorstellen als patroon
onderwijzer, wijl zijne inzending
slechts een cursus voor zijn leerlin
gen omvat". Daarna wordt verslag ge
daan van wat er te zien is: collecties
monsters en alle technieken en stadia
van de bewerking van ijzer. "Wij kun
nen dus ondertusschen zeggen, dat
hierdoor de expositie ten volle aan
haar doel beantwoord, n.l. een leer
gang te zijn voor leerling-kunstsme
den".
(23) Exemplaren van het "Rapport van de
Commissie voor de Vakopleiding van
den RK Middenstandsbond."
(hierna: Rapport) berusten in het ar
chief van Dingemans. Samen met B.
Alink voerde Dingemans enige jaren
de redactie van het blad van de RK
Middenstandsvereeniging de R.K.
Middenstandsgids.
(24) Rapport, p. 5.
(25) Rapport, p. |1], en 2.
(26) De cijferlijst alsmede de uitgewerkte
examenopgaven - zowel in tekening
als schriftelijk - voorzien van com
mentaar, zijn bewaard gebleven.
(27) Een kopie van de "Akte van aanstel
ling" berust in het archief van Dinge
mans.
(28) "Leer een vak!", in: J.B.Th. Spaan, De
glorie van het ambacht, Amsterdam
1941, p. 24 tot en met 27. Tegenover
p. 32 is een zwart-wit foto waarop
Dingemans aan het werk is. Het on
derschrift luidt: ""Geef den jongens
handen, die niet verkeerd staan" zegt
smid AJ. Dingemans".
(29) "Uitslagen van de Gemeenteraads
verkiezingen.", in: De Maasbode, 25
juni 1931, p. 2 en 9. De RK Staats
partij kreeg in Amsterdam zeven ze
tels vervuld door C. Romme,
G.CJ.D. Kropman, W. Steinmetz, AA
van Hamersveld, Mej. NAC. Crielars,
Th. Schlichting en AJ. Dingemans. Al
in 1919 had Dingemans zich kandi
daat gesteld voor de gemeenteraad
"maar ik ben in eerste instantie al ge
straald zooals dat alleen met my rno-
gelyk is". Het waarom van deze
mislukking wordt uitvoerig uit de
doeken gedaan in een brief van 8
juni 1919 aan Disco. In De Maasbode
van 24 mei 1936, p. 2, staat een foto
van Amsterdamse raadsleden die het
koninklijk paleis verlaten. Zij zijn op
audiëntie geweest bij koningin Wil-
helmina. Dingemans is op deze foto
duidelijk zichtbaar. Dingemans lan
ceert in 1937 een voorstel voor een
deugdelijke verlichting van de lan
dingsbanen van Schiphol. Uitgebreid
wordt op dit voorstel ingegaan in het
artikel "Doelmatige verlichting van
Schiphols startbanen Middenver
lichting aanbevolen Wat het voorstel
van den heer Dingemans beoogt Be
lang van eerste orde", in: De Tijd, 2
april 1937. In het archief van Dinge
mans bevindt zich een exemplaar van
het "Reglement van orde voor de
vergaderingen van den raad der ge
meente Amsterdam", vastgesteld op
19 januari 1938. Allerlei bijzondere
uitnodigingen zijn bewaard gebleven.
Alereerst voor een speciale
raadsvergadering op 1 februari 1938
ter gelegenheid van de geboorte van
"Princes Beatrix Wilhelmina Arm
gard" op 31 januari 1938. Ten tweede
uitnodigingen voor "den avonddisch"
en "eene soirée" "ten hove van Hare
Majesteit de Koningin en Zijne Ko
ninklijke Hoogheid den Prins der
Nederlanden" op respectievelijk 23
en 25 september 1931. Ter ere van het
bezoek van de Koning van België
ontvangen Dingemans en zijn vrouw
kaarten voor het galaconcert in het
Concertgebouw op 22 november
1938.
(30) AJ. Dingemans, "Wat doen wij in den
raad? De welvaart van onze stad
bevorderen. Van Amsterdam, en niet
van een Groep Amsterdammers.", in:
De Tijd, 23 juni 1931, p. 2. In de Bi
bliotheek van de Gemeentelijke A-
chiefdienst te Amsterdam (Bladwijzer
personalia gemeenteraad A-D) zijn
alle "Benoemingen, Redevoeringen,
Voorstellen en moties, en Schrifte
lijke vragen" van het raadslid AJ.
Dingemans opgesomd van 1931 tot
en met 1940.
(31) "Bergenaren buiten de stad.", in: De
Avondster. Dagblad van Nederland, 2
augustus 1937, p. ]2J. In het archief
van Dingemans bevinden zich twee
brieven van Romme, de eerste geda
teerd 28 september 1937. Het is een
verlate felicitatie met het feit dat Din
gemans tot voorzitter, en dus als zijn
opvolger, is gekozen. De tweede is
van 23 juni 1939. De tekst luidt als
volgt: "Waarde Heer Dingemans, Met
vreugde heb ik kennis genomen van
den uitslag der Gemeenteraads
verkiezingen te Ansterdam voor wat
betreft den groei der RK Fractie. Ik
kan niet nalaten, aan dit gevoel van
vreugde even uiting te geven, tegen
over U en door U tegenover alle ove
rige leden der fractie. Het is nog, ze
ker in verhouding tot den tijd. dat ik
deel van de fractie mocht uitmaken,
betrekkelijk zoo kort geleden dat ik
daar afscheid nam, dat Gij het wel
zult verstaan, dat ik op deze wijze
toch even nog een enkel oogenblik
bij dezen uitslag der verkiezingen
daar wil meespreken. Met besten
groet ook aan alle overige leden der
fractie, steeds gaarne U dw.".
(32) "Jonge werkloozen worden onvol
doende geschoold" aldus de heer AJ.
Dingemans. Centrale Werkplaats te
Amsterdam biedt te weinig. Eenige
oplossing: neem de jongens op in het
gewone bedrijf", in: De Courant - Het
Nieuws van den Dag, 10 februari 1939,
p. 3. Eenzelfde teneur heeft het arti
kel "Geschoolde menschen hebben
werk", aldus raadslid Dingemans.
Leer vooral een vak! Bestrijdt eerst de
werkloosheid zelf, dan pas de gevol
gen", in: De Telegraaf, 26 mei 1939, p.
6. De openingszinnen van "Leer een
vak!", in: J.B.Th. Spaan, De glorie van