De Waterschans nr. l 2 OO 2 markiezaat binnen drie dagen moes ten verlaten. In de pinksterweek van 1567 had de uittocht plaats. Mr. Jas- par van Vosbergen was een van de eersten die vertrok. Een enkeling was weer gauw terug. Van de Zuidzijde Haven verliet een zeilmaker zijn be drijf en woning, maar aangezien hij de enige zeilmaker was in de stad mocht hij weldra terug naar huis. Waar trokken de vluchtelingen naar toe? Dat was heel verschillend. Som migen verhuisden naar Engeland. Ook Emden en de Rijnpalts in Duitsland waren in trek. Anderen bleven dichterbij. Tholen en Breda worden genoemd. Enkelen kwamen terug. Vóór het overhaaste vertrek moest er vaak veel worden geregeld, vooral waar het eigenaars van een woning betrof of bezitters van een bedrijf. Heel wat zich bedreigd voelende edelen en burgers zochten uit de Nederlanden een veilig heenkomen op zee en probeerden de kost te ver dienen met het kapen van schepen. Ze staan bekend als de Watergeuzen. Anderen verborgen zich in de bos sen, de Bosgeuzen. Door hun plun dertochten en overvallen maakten ze DUCDAEFS NIEUWE BEO ET-RA EDI Aft). 4: De Raad van Beroerten bijeen onder leiding van Alva. In de medaillons Mon- tigny en Jan IV, markies van Bergen op Zoom (Atlas van Stolk, Rotterdam). len. Dat was een zeer gewaagde stap. De nood moest erg hoog zijn, voor dat een stad zo n maatregel nam, want de kosten van de ingekwar tierde huursoldaten drukten op de stad en de poorters liepen perma nent gevaar door de soldaten te wor den lastiggevallen. Gelukkig duurde het maanden eer het garnizoen arri veerde. Intussen braken er steeds meer rellen uit. Veel deining veroor zaakte het molesteren van pastoor mr. Steven Langriet van de St.-Ger- trudiskerk Enkele vrouwen sleurden hem om 8 uur 's morgens aan zijn haren door de kerk. Dat ging te ver. Op 2 maart 1567 trokken tweehon derd soldaten de stad binnen om de orde te herstellen. Markiezin en stadsbestuur durfden toen krachtiger op te treden tegen wat zij noemden "die schandeleuse, schadelycke ende zeer bedriechelyke nieuwe secten ende leeringhen". Op 10 april maakten ze bekend, dat het afgelopen was met de godsdienstvrij heid. Alleen de katholieken moch ten nog hun geloof beleven. Daar bleef het niet bij. Op 18 mei kregen de predikanten en hun volgelingen kon en bondig te verstaan dat ze het Aft. 5: Slag bij Oosterweel of Austruweel, een dotp ten noordwesten van Antwerpen, thans opgeslokt door het industriegebied. Op 13 maart 1567 leed het Geuzenleget hier een verpletterende nederlaag. Alle gevangenen werden gedood. Oranje hield de poor ten van Antwerpen dicht (Prentenkabinet Kon. Bibliotheek Brussel). 44 De Waterschans nr. l 2002 zee, stad en land onveilig en deden afbreuk aan de handel en de visserij. 4. Alva, de Raad van Beroerten en Bergen op Zoom Eigenlijk kwam Alva met zijn Spaanse troepen te laat, want Mar- garetha van Panna had in korte tijd de rust hersteld, niet alleen in Ber gen op Zoom, maar in al haar ge westen. Een legertje van opstandige calvinisten, aangevoerd door lagere edelen, was door haar eigen legertje bij Oosterweel, vlak bij Antwerpen, reddeloos verslagen. Willem van Oranje resideerde toen als burggraaf en commandant in Antwerpen. De protestanten rekenden op zijn me dewerking, maar hij hield de poor ten van de stad dicht. Daardoor kon den de opstandelingen geen hulp krijgen van sympathisanten uit de Scheldestad en evenmin konden ze na hun nederlaag Antwerpen bin nenvluchten. Dat is de Zwijger door de gereformeerden natuurlijk niet in dank afgenomen. Toch voelde Oranje zich niet veilig. Hij week daarom uit naar Dillen burg, zijn geboorteplaats in het Duitse graafschap Nassau. Egmont en Hoorne meenden onschuldig te zijn. Ze hadden immers hun koning steeds trouw gediend. Was Egmont niet de held van Grevelingen? Als ze vluchtten, was het net of ze iets had den misdaan en verloren ze zeker al hun waardigheden en bezittingen. En wat dan? Toen de twee hoge he ren van Oranje afscheid namen, zouden Egmont en Hoome tegen Willem hebben gezegd: "Vaarwel prins zonder land", waarop de prins antwoordde: "Vaarwel graven zonder hoofd". Als het niet historisch is, ty peert het toch aardig de situatie. De Raad van Beroerten, in het begin bestaande uit Alva als voorzitter en negen leden (twee Spanjaarden en zeven Nederlanders), ging over het algemeen zorgvuldig te werk Wel deed het verhaal de ronde dat het lid Jacobus Hessels tijdens de verhoren in slaap viel. Als hij zijn mening moest geven, werd hij wakker ge schud. Hij riep dan: "ad patibulum, ad patibulum!", dit is: "naar de galg!" en sliep vervolgens weer in. In 1578 stierf hij zelf aan de galg, een stukje "ironie van de geschiedenis". Een bron van ergernis voor velen was het kliksysteem dat de overheid hanteerde. Zogenaamde "zevenstui- verslieden" verdienden een extraatje door het aanbrengen van medebur gers. De rechtbank controleerde evenwel elke aantijging en legde de verhoren schriftelijk vast. Die gege vens kunnen we voor Bergen op Zoom aanvullen met de rapporten van Frangois Hinckart. een commis saris in dienst van Alva. Hij moest in Bergen op Zoom uitzoeken wie er waren weggetrokken en om welke re den, waar ze woonden en wat ze aan bezittingen hadden achtergelaten. Vooral dat laatste interesseerde Alva, want hij was erg op geld uit. Hij wilde Filips II laten zien dat het ver blijf van bijna tienduizend man schappen in de in zijn ogen rijke Nederlanden niets hoefde te kosten. Het Spaanse leger was in die jaren het beste leger ter wereld. Dat wel, maar als de soldaten geen soldij ont vingen. veranderden de gediscipli neerde compagnieën in plunde rende bendes, tot wanhoop van hun commandanten en van de bewoners van de getroffen gebieden. Er moest dus geld op tafel komen en de Raad van Beroerten had het dmk met het verbeurd verklaren van goederen. Margaretha voelde zich door Alva buiten spel gezet. Teleurgesteld ging ze terug naar Panna. Alva vond het prima, want nu werd hij ook nog landvoogd. Hij had daartoe de in structie van Filips reeds in zijn bezit. 5. Het vonnis van de Raad van Beroerten over Jan IV van Bergen Voor de "Bloedraad" waren zelfs de doden niet veilig. Jan IV van Bergen werd postuum veroordeeld wegens majesteitsschennis en felonie. Dat laatste wil zeggen: ontrouw aan de vorst en dat was zowat de ergste mis daad die een leenman kon bedrij ven. Er waren meer beschuldigingen tegen de markies ingebracht. Vooral zijn verdraagzaamheid ten opzichte van andersdenkenden telde zwaar mee bij het vonnis. Hij had harder tegen hen moeten optreden. De rechters legden beslag op zijn bezit tingen ten gunste van de koning. Het markiezaat Bergen op Zoom, het graafschap Walhain, het markiezen hof, zijn hof in Brussel, zijn kastelen in Borgvliet en Wouw, zijn molens, polders, tiendrechten, alles moest zijn familie afstaan aan Filips II. Ma ria van Lannoy kon amper haar per soonlijke bezittingen redden. Het was op 27 januari 1568 dat Frangois Hinckart en Nicolaas van der Stegen zich bij haar aandienden. De beide commissarissen namen ijverig de hele inventaris van het paleis op: Aft. 6: Monument te Heiligerlee ter her innering aan de veldslag op 23 mei 1568. Lodewijk van Nassau versloeg Ar- emberg. Aremberg en Adolf van Nassau sneuvelden. Voor veel historici het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Andere ge ven de voorkeur aan 1566 of 1572. schitterende wandtapijten, prachtige boeken, fraai meubilair, waardevolle schilderijen, beelden, serviezen, li turgisch vaatwerk enz., vele vellen vol. Het markiezenhof moet toen al een aantrekkelijk museum zijn ge weest. De kostbare inventaris is later geveild in Antwerpen en raakte zo her en der verspreid. Gouden en zil veren voorwerpen kwamen voor een deel in de smeltkroes terecht. De markiezin mocht haar sieraden hou den en bij wijze van gunst in het uit geklede hof blijven wonen. Het von nis maakte een einde aan haar waar digheid als markiezin. Koning Filips II van Spanje volgde haar op als markies van Bergen op Zoom. Nico laas van der Stegen en Frangois Hinckart lieten de volgende dag de voornaamste autoriteiten van de stad op het markiezenhof komen, ont sloegen hen van hun eed van trouw aan Jan IV en beëdigden hen ver volgens als ambtenaren van Filips II. Ze bleven dus in functie. Hinckart zat niet stil. Zo had hij bij- 45 Sief doch hier cru raet aefyanncn Van foo veel verfcheyie. mannen Die deti Blaetraet wcrt gcnocmt En ba menich mens verdoemt Hier als Prcfident GranveMe Vonnis-bacrder van de Helle Seyt maer dit of dat is bef Voort hem en al de rejl Hiet en wcrt aldaer bejlooten Ah onna/cl blo et vergooien Hangen Branden wurgen nwort En wat da er dan by behoort Het verbeuren van de gocdren Dwanah en tprangen dergenwedren Dit jy feyden was t' gebodt Van den Coning en van Godt mySjlyfUr. git Zeitfit dr jt ditto _AfCvon defer intents Btij. M. 'Das fie odieftcn mir yewaks, Den jfaidn. Cs war .der hjlaft. L7X.V11. 3CJ/f. Slfart: ZnJRo]? jttdfois ei., 3{cgmenc-J. ^~Wdds j'te trwnnjten, vntf.zerrre^y

Periodieken

De Waterschans | 2002 | | pagina 23