De Waterschans nr. l 2 OO 2
markiezaat binnen drie dagen moes
ten verlaten. In de pinksterweek van
1567 had de uittocht plaats. Mr. Jas-
par van Vosbergen was een van de
eersten die vertrok. Een enkeling was
weer gauw terug. Van de Zuidzijde
Haven verliet een zeilmaker zijn be
drijf en woning, maar aangezien hij
de enige zeilmaker was in de stad
mocht hij weldra terug naar huis.
Waar trokken de vluchtelingen naar
toe? Dat was heel verschillend. Som
migen verhuisden naar Engeland.
Ook Emden en de Rijnpalts in
Duitsland waren in trek. Anderen
bleven dichterbij. Tholen en Breda
worden genoemd. Enkelen kwamen
terug. Vóór het overhaaste vertrek
moest er vaak veel worden geregeld,
vooral waar het eigenaars van een
woning betrof of bezitters van een
bedrijf.
Heel wat zich bedreigd voelende
edelen en burgers zochten uit de
Nederlanden een veilig heenkomen
op zee en probeerden de kost te ver
dienen met het kapen van schepen.
Ze staan bekend als de Watergeuzen.
Anderen verborgen zich in de bos
sen, de Bosgeuzen. Door hun plun
dertochten en overvallen maakten ze
DUCDAEFS NIEUWE BEO ET-RA EDI
Aft). 4: De Raad van Beroerten bijeen onder leiding van Alva. In de medaillons Mon-
tigny en Jan IV, markies van Bergen op Zoom (Atlas van Stolk, Rotterdam).
len. Dat was een zeer gewaagde stap.
De nood moest erg hoog zijn, voor
dat een stad zo n maatregel nam,
want de kosten van de ingekwar
tierde huursoldaten drukten op de
stad en de poorters liepen perma
nent gevaar door de soldaten te wor
den lastiggevallen. Gelukkig duurde
het maanden eer het garnizoen arri
veerde. Intussen braken er steeds
meer rellen uit. Veel deining veroor
zaakte het molesteren van pastoor
mr. Steven Langriet van de St.-Ger-
trudiskerk Enkele vrouwen sleurden
hem om 8 uur 's morgens aan zijn
haren door de kerk. Dat ging te ver.
Op 2 maart 1567 trokken tweehon
derd soldaten de stad binnen om de
orde te herstellen.
Markiezin en stadsbestuur durfden
toen krachtiger op te treden tegen
wat zij noemden "die schandeleuse,
schadelycke ende zeer bedriechelyke
nieuwe secten ende leeringhen". Op
10 april maakten ze bekend, dat het
afgelopen was met de godsdienstvrij
heid. Alleen de katholieken moch
ten nog hun geloof beleven. Daar
bleef het niet bij. Op 18 mei kregen
de predikanten en hun volgelingen
kon en bondig te verstaan dat ze het
Aft. 5: Slag bij Oosterweel of Austruweel, een dotp ten noordwesten van Antwerpen,
thans opgeslokt door het industriegebied. Op 13 maart 1567 leed het Geuzenleget hier
een verpletterende nederlaag. Alle gevangenen werden gedood. Oranje hield de poor
ten van Antwerpen dicht (Prentenkabinet Kon. Bibliotheek Brussel).
44
De Waterschans nr. l 2002
zee, stad en land onveilig en deden
afbreuk aan de handel en de visserij.
4. Alva, de Raad van Beroerten en
Bergen op Zoom
Eigenlijk kwam Alva met zijn
Spaanse troepen te laat, want Mar-
garetha van Panna had in korte tijd
de rust hersteld, niet alleen in Ber
gen op Zoom, maar in al haar ge
westen. Een legertje van opstandige
calvinisten, aangevoerd door lagere
edelen, was door haar eigen legertje
bij Oosterweel, vlak bij Antwerpen,
reddeloos verslagen. Willem van
Oranje resideerde toen als burggraaf
en commandant in Antwerpen. De
protestanten rekenden op zijn me
dewerking, maar hij hield de poor
ten van de stad dicht. Daardoor kon
den de opstandelingen geen hulp
krijgen van sympathisanten uit de
Scheldestad en evenmin konden ze
na hun nederlaag Antwerpen bin
nenvluchten. Dat is de Zwijger door
de gereformeerden natuurlijk niet in
dank afgenomen.
Toch voelde Oranje zich niet veilig.
Hij week daarom uit naar Dillen
burg, zijn geboorteplaats in het
Duitse graafschap Nassau. Egmont
en Hoorne meenden onschuldig te
zijn. Ze hadden immers hun koning
steeds trouw gediend. Was Egmont
niet de held van Grevelingen? Als ze
vluchtten, was het net of ze iets had
den misdaan en verloren ze zeker al
hun waardigheden en bezittingen.
En wat dan? Toen de twee hoge he
ren van Oranje afscheid namen,
zouden Egmont en Hoome tegen
Willem hebben gezegd: "Vaarwel
prins zonder land", waarop de prins
antwoordde: "Vaarwel graven zonder
hoofd". Als het niet historisch is, ty
peert het toch aardig de situatie.
De Raad van Beroerten, in het begin
bestaande uit Alva als voorzitter en
negen leden (twee Spanjaarden en
zeven Nederlanders), ging over het
algemeen zorgvuldig te werk Wel
deed het verhaal de ronde dat het lid
Jacobus Hessels tijdens de verhoren
in slaap viel. Als hij zijn mening
moest geven, werd hij wakker ge
schud. Hij riep dan: "ad patibulum,
ad patibulum!", dit is: "naar de galg!"
en sliep vervolgens weer in. In 1578
stierf hij zelf aan de galg, een stukje
"ironie van de geschiedenis".
Een bron van ergernis voor velen
was het kliksysteem dat de overheid
hanteerde. Zogenaamde "zevenstui-
verslieden" verdienden een extraatje
door het aanbrengen van medebur
gers. De rechtbank controleerde
evenwel elke aantijging en legde de
verhoren schriftelijk vast. Die gege
vens kunnen we voor Bergen op
Zoom aanvullen met de rapporten
van Frangois Hinckart. een commis
saris in dienst van Alva. Hij moest in
Bergen op Zoom uitzoeken wie er
waren weggetrokken en om welke re
den, waar ze woonden en wat ze aan
bezittingen hadden achtergelaten.
Vooral dat laatste interesseerde Alva,
want hij was erg op geld uit. Hij
wilde Filips II laten zien dat het ver
blijf van bijna tienduizend man
schappen in de in zijn ogen rijke
Nederlanden niets hoefde te kosten.
Het Spaanse leger was in die jaren
het beste leger ter wereld. Dat wel,
maar als de soldaten geen soldij ont
vingen. veranderden de gediscipli
neerde compagnieën in plunde
rende bendes, tot wanhoop van hun
commandanten en van de bewoners
van de getroffen gebieden. Er moest
dus geld op tafel komen en de Raad
van Beroerten had het dmk met het
verbeurd verklaren van goederen.
Margaretha voelde zich door Alva
buiten spel gezet. Teleurgesteld ging
ze terug naar Panna. Alva vond het
prima, want nu werd hij ook nog
landvoogd. Hij had daartoe de in
structie van Filips reeds in zijn bezit.
5. Het vonnis van de Raad van
Beroerten over Jan IV van Bergen
Voor de "Bloedraad" waren zelfs de
doden niet veilig. Jan IV van Bergen
werd postuum veroordeeld wegens
majesteitsschennis en felonie. Dat
laatste wil zeggen: ontrouw aan de
vorst en dat was zowat de ergste mis
daad die een leenman kon bedrij
ven. Er waren meer beschuldigingen
tegen de markies ingebracht. Vooral
zijn verdraagzaamheid ten opzichte
van andersdenkenden telde zwaar
mee bij het vonnis. Hij had harder
tegen hen moeten optreden. De
rechters legden beslag op zijn bezit
tingen ten gunste van de koning. Het
markiezaat Bergen op Zoom, het
graafschap Walhain, het markiezen
hof, zijn hof in Brussel, zijn kastelen
in Borgvliet en Wouw, zijn molens,
polders, tiendrechten, alles moest
zijn familie afstaan aan Filips II. Ma
ria van Lannoy kon amper haar per
soonlijke bezittingen redden. Het
was op 27 januari 1568 dat Frangois
Hinckart en Nicolaas van der Stegen
zich bij haar aandienden. De beide
commissarissen namen ijverig de
hele inventaris van het paleis op:
Aft. 6: Monument te Heiligerlee ter her
innering aan de veldslag op 23 mei
1568. Lodewijk van Nassau versloeg Ar-
emberg. Aremberg en Adolf van Nassau
sneuvelden. Voor veel historici het begin
van de Tachtigjarige Oorlog. Andere ge
ven de voorkeur aan 1566 of 1572.
schitterende wandtapijten, prachtige
boeken, fraai meubilair, waardevolle
schilderijen, beelden, serviezen, li
turgisch vaatwerk enz., vele vellen
vol. Het markiezenhof moet toen al
een aantrekkelijk museum zijn ge
weest. De kostbare inventaris is later
geveild in Antwerpen en raakte zo
her en der verspreid. Gouden en zil
veren voorwerpen kwamen voor een
deel in de smeltkroes terecht. De
markiezin mocht haar sieraden hou
den en bij wijze van gunst in het uit
geklede hof blijven wonen. Het von
nis maakte een einde aan haar waar
digheid als markiezin. Koning Filips
II van Spanje volgde haar op als
markies van Bergen op Zoom. Nico
laas van der Stegen en Frangois
Hinckart lieten de volgende dag de
voornaamste autoriteiten van de stad
op het markiezenhof komen, ont
sloegen hen van hun eed van trouw
aan Jan IV en beëdigden hen ver
volgens als ambtenaren van Filips II.
Ze bleven dus in functie.
Hinckart zat niet stil. Zo had hij bij-
45
Sief doch hier cru raet aefyanncn
Van foo veel verfcheyie. mannen
Die deti Blaetraet wcrt gcnocmt
En ba menich mens verdoemt
Hier als Prcfident GranveMe
Vonnis-bacrder van de Helle
Seyt maer dit of dat is bef
Voort hem en al de rejl
Hiet en wcrt aldaer bejlooten
Ah onna/cl blo et vergooien
Hangen Branden wurgen nwort
En wat da er dan by behoort
Het verbeuren van de gocdren
Dwanah en tprangen dergenwedren
Dit jy feyden was t' gebodt
Van den Coning en van Godt
mySjlyfUr.
git Zeitfit dr jt ditto
_AfCvon defer intents
Btij. M.
'Das fie odieftcn mir yewaks,
Den jfaidn. Cs war .der hjlaft.
L7X.V11. 3CJ/f. Slfart:
ZnJRo]? jttdfois ei., 3{cgmenc-J.
^~Wdds j'te trwnnjten, vntf.zerrre^y