De Waterschans nr. l 2002
De Waterschans nr. 1 2002
Ajb. 9: De 19 manelaren van Gorkum, in de nacht van 8-9 juli 1572 op bevel van Lu-
mey, aanvoerder van de Watergeuzen, opgehangen in een schuur buiten de muren van
Den Briel. Gravure van J. Nolin.
gemeenschappelijke vijand, de land
voogd.
Willem van Oranje had overal zijn
spionnen en die hielden hem goed
op de hoogte van de stemming in
het land. Niemand minder dan Pau-
lus Buys (1531-1594), pensionaris
van Leiden en later raadpensionaris
van Holland, kwam hem officiëel,
maar natuurlijk wel in het geheim,
vragen om de leiding van een op
stand op zich te nemen. Dat wilde
Willem wel, maar wijs geworden
door de ervaring, verlangde hij aller
eerst geld om een nieuwe invasie te
kunnen financieren. Bij zijn familie
hoefde hij niet meer aan te kloppen,
want die had alles al gegeven. Hoe
veel hadden zijn medestanders er
voor over om van de tirannie te wor
den bevrijd? Er werd weer ijverig ge
collecteerd. Ook rekende Oranje op
de medewerking van de Watergeu
zen. Die verdienden goed aan de
kaapvaait en de Prins vroeg hun om
het hem toegezegde aandeel in de
buit. Tenslotte had hij hun kaper
brieven gegeven, zodat ze geen zee
rovers waren, maar "eerlijke" kapers.
De leiders van de Watergeuzen zoals
Willem van der Marck, heer van Lu-
mey, en Diederik Sonoy, kwamen
slecht over de baig. Bovendien
maakten ze zich gehaat door hun
plunderingen en hun felle vervolging
van de katholieken. Alva bestreed de
Watergeuzen door de buurlanden te
bedreigen met zijn wraak als ze de
piraten in hun havens zouden toela
ten. Zelf zag hij niet direct kans om
snel iets tegen hen te ondernemen.
Daarvoor was een vloot nodig.
Op 1 april 1572 namen de Water
geuzen Den Briel in en op 6 april
sloot Vlissingen zich bij hen aan.
Andere steden volgden, vrijwillig of
gedwongen. Alva organiseerde een
wraaktocht. Zijn troepen onderwier
pen Mechelen, Zutphen en Naarden
en hielden daar verschrikkelijk huis.
Haarlem moest ook capituleren,
maar voor Alkmaar liepen de Span
jaarden vast. Daar begon de victorie.
Een poging om Leiden in te nemen
mislukte eveneens. Net als bij Alk
maar moesten de soldaten in
Ajb. 10: Kerk van de Heilige Martelaren
van Gorkum aan Bolwerk-Zuid, ge
bouwd in 1907 (toren in 1913; opgebla
zen door de Duitsers in 1944) en ge
sloopt in 1987 (Reg. Archief BoZJ.
Spaanse dienst het beleg opgeven
omdat de Geuzen de omgeving on
der water zetten.
De harde aanpak van de ijzeren her
tog faalde. Filips II riep hem teaig
en verving de havik door een duif
Requesens moest op diplomatieke
wijze de opstandige gewesten, in
hoofdzaak Holland en Zeeland, tot
onderwerping zien te bewegen. De
nieuwe landvoogd begon goed. Hij
schafte de Raad van Beroerten af, de
tiende penning ging niet door en er
volgde een algemeen pardon voor
alle vluchtelingen, maar ze moesten
dan wel weer katholiek worden. En
dat laatste was nou net iets te veel
gevraagd. De strijd ging dus voort.
De katholieken stonden voor een
zeer moeilijke keus. Ze waren over
het algemeen tegen het Spaanse be
leid, maar aansluiting bij de opstand
had ook bezwaren. Waar de Water
geuzen de macht in handen kregen,
moesten geestelijken en kloosterlin
gen het dikwijls ontgelden. In het
gunstigste geval werden ze verdreven,
maar ook martelingen en terechtstel
lingen vonden er plaats. Bekend zijn
de martelaren van Gorkum. De
Geuzen belegerden Gorkum (=Go-
rinchem). De magistraat besloot de
stad over te geven op voorwaarde
van vrije aftocht voor de geestelijk
heid. In strijd met hun beloften ar
resteerden de overwinnaars toch 21
reguliere en seculiere priesters en
broeders. Ze werden naar Den Briel
gevoerd, gemarteld en voor de keuze
gesteld: calvinist of de galg. Twee van
hen kozen voor het eerste, de ande
ren stierven de marteldood. Onder
hen waren er die als geestelijke niet
bepaald voorbeeldig hadden geleefd.
In 1867 heeft paus Pius IX hen allen
vanwege hun marteldood heilig ver
klaard. In 1906 werd de nieuwe ka
tholieke kerk aan het Bolwerk-Zuid
te Bergen op Zoom naar hen ge
noemd (in 1983 is de kerk gesloten
en vier jaar later gesloopt).
9. Geus of Spaans? En wat deed
Bergen op Zoom?
Veel stadsbesturen kwamen na 1
april 1572 voor een moeilijke keuze
te staan. Wat te doen? Trouw blijven
aan de koning of aansluiting zoeken
bij de prins van Oranje? Of anders
gefoimuleerd: Spaanse troepen in de
stad of Geuzenvendels? Garnizoen
binnen de muren kostte altijd geld
en betekende overlast. Geuzen
maakten zich gehaat door wraak te
nemen op de katholieken, die nog
altijd qua aantal verre in de meer
derheid waren. Zij kregen gemakke
lijk het stempel opgednikt van te
heulen met de vijand.
De keuze was natuurlijk mede af
hankelijk van de toevallige omstan
digheden. Van een algemene volks
raadpleging was geen sprake.
Wat deed Bergen op Zoom? Het ver
keerde in zeer trieste omstandighe
den. Crisis, kapers in de buurt, sol
daten binnen de muren, angst voor
de tiende penning en tot ovennaat
van ramp de ellende van de storm-
vloed op 1 november 1570, de be-
nichte Allerheiligenvloed. Het hele
kustgebied van Groningen tot
Zeeuws-Vlaanderen liep onder. Zo
wel ten noorden van Bergen op
Zoom als ten zuiden ervan stond al
les blank Een groot gedeelte werd
niet opnieuw bedijkt en is bekend
als het Verdronken Land van het
Markiezaat. Er was weinig aanvoer
op de wekelijkse donderdagmarkt en
dat maakte het brood duur. De jaar
markten kwijnden eveneens weg. We
zagen reeds dat de koning veel ge
wicht hechtte aan het bezit van Ber
gen op Zoom, de poort naar Zee
land. Tot grote ergernis van Filips II
koos Vlissingen al op 6 april de kant
van de prins van Oranje. De troepen
die de koning stuurde, vonden de
stadspoorten gesloten. Veere en Ar-
nemuiden vielen ook in handen van
de Geuzen, alleen Middelburg wei
gerde om zich bij de opstand aan te
sluiten. De Geuzen sloten daarom
de stad in. Tussen de bedrijven door
probeerden ze Bergen op Zoom te
vernissen. Enkele schepen ankerden
bij Reimerswaal en 's nachts sjouw
de een troep Geuzen met ladders
naar de muren bij de Zuidmolen. De
wacht was echter op haar quivive en
met achterlating van twee doden en
de ladders dropen de waaghalzen af
De schepen kruisten nog enige tijd
in de omgeving en legden de handel
en visserij van Bergen nagenoeg stil.
De stemming in de stad was anti-
Spaans. De magistraat besloot dan
ook om de Heilige-Kruisprocessie
die in 1572 op 13 april gehouden
zou worden, niet te laten doorgaan.
Enkele dagen later kwamen nog vijf
vendelen Spaanse soldaten het gar
nizoen versterken.
Ajb. 11: Spotprent op de paus van circa
1600. Het is een zogenaamde dubbel-
kop van paus en duivel. Dit wordt dui
delijk als men de prent ondersteboven
houdt (Rijksmuseum Catharijneconvent
Utrecht).
Middelburg gaf zich na een beleg
van anderhalf jaar nog steeds niet
over. In januari 1574 was de nood zo
hoog dat het stadsbestuur wilde ca
pituleren. Dat zinde Requesens niet.
Hij trok in Antwerpen een vloot sa
nten van circa dertig grote schepen
met soldaten en in Bergen op Zoom
een vloot van meer dan zeventig wat
kleinere boten eveneens met solda
ten, voedsel en andere benodigdhe
den. Eindelijk was er weer bedrijvig
heid in de haven, maar de bijeenge
brachte schepen waren voor een
deel eigendom van Bergse schip
pers, door Requesens opgeëist. Ook
manschappen werden geronseld. De
landvoogd kwam zelf naar Bergen
op Zoom. Zijn bedoeling was dat de
twee vloten elkaar zouden treffen in
het Sloe, de vaargeul tussen Walche
ren en Zuid-Beveland. De Antwerpse
vloot zou via de Westerschelde varen
en de Bergse via de Oosterschelde.
Met vereende krachten hoopten de
Spanjaarden de Zeeuwse vloot te
verslaan en vervolgens Middelburg
te ontzetten, misschien zelfs Vlissin-
48
