De Waterschans nr. 1 2002
gen en Veere te heroveren.
10. De zeeslag bij Bergen op Zoom
1574
De Watergeuzen zagen liet gevaar en
requireerden ook zoveel mogelijk
schepen. Ze vertrouwden hun vloot
toe aan Louis de Boisot (1530-1576),
een Brabantse edelman van lagere
adel en Watergeus van het eerste uur.
Willem van Oranje haastte zich naar
Walcheren om zijn medestrijders
moed in te spreken. Hij wilde dat de
vlootvoogd veertig schepen naar
Vlissingen zou sturen om daarmee
de vloot uit Antwerpen tegen te hou
den en zelf met de andere boten de
vloot uit Bergen op Zoom te gaan
opvangen. Boisot vond het plan niet
zo best. "Als ik eerst met mijn hele
vloot naar Bergen vaar en daar met
vereende krachten de vloot uit Ber
gen op Zoom versla, kan ik wellicht
tijdig terug zijn, om de Antwerpse
vloot tegen te houden", zo rede
neerde hij en zo handelde hij. Op 29
januari 1574 trof Boisot de Spaanse
schepen aan tussen Reimerswaal
(omgeving Speelmansplaat- Bergse
Diepsluis) en het eiland Tholen ter
hoogte van Gorishoek Wind en op
komende vloed werkten in zijn voor
deel en zo behaalde hij een klin
kende overwinning. Requesens was
met een select gezelschap vanaf de
kant getuige hoe zijn schepen door
de Geuzen werden geënterd, waarna
er op de dekken een gevecht van
man tegen man ontstond. Andere
Spaanse vaartuigen vielen ten offer
aan het scheepsgeschut van de
Zeeuwen. Het gevecht was nog maar
net aan de gang of de Spaanse ad
miraal De Glymes - geen familie van
de Bergse heren - sneuvelde. Ook de
Spaanse commandant Philippe
Lannoy overleefde de slag niet.
Diep teleurgesteld haastten Re
quesens en zijn edelen zich teaig
naar de veilige muren van Bergen op
Zoom. Boisot deed intussen zijn
best om de vloot uit Antwerpen te
gen te houden. Hij hoefde niet meer
te vechten, want de Spaanse sche
pen maakten meteen rechtsomkeer.
Middelburg gaf zich daarop over
aan Willem van Oranje. De Zeeu
wen waren trots op hun overwinning
op het water. Het zou niet bij één
zege blijven. Zes unieke wandtapij
ten in het Zeeuws Museum te Mid
delburg houden de herinnering le
vendig aan de worsteling op de
Zeeuwse stromen tijdens de Tachtig
jarige Oorlog. En de Bergenaren?
Hebben ze staan juichen? We kun
nen ons dat moeilijk voorstellen.
Veel Bergse schepen kwamen niet
terug, de handel bleef geblokkeerd
en de Spaanse bezetting kwam weer
geld "lenen" van het stadsbestuur
om "erger te voorkomen".
11. Bergen op Zoom onder jonkheer
nu. Simon van den Werve 1574-1577
Na de nederlaag van de Spaanse
vloot werd de stemming in de stad er
niet beter op.
De Spanjaarden besloten om Ber
gen op Zoom uit te bouwen tot een
sterke vestingstad, maar wel voor rej
kening van het stadsbestuur. Dat
kreunde en steunde al onder de
zware schuldenlast en was de schade
van de Allerheiligenvloed nog lang
niet te boven.
In 1574 kreeg de stad een nieuwe su
perintendent. Filibert van Seroos-
kerke moest plaatsmaken voor jonk
heer mr. Simon van den Werve. We
maakten reeds kennis met hem als
drossaard onder markies Jan IV. Hij
had het moeilijk. In 1575 weigerden
de schepenen de eed van trouw af te
leggen, want ze zagen hoe de stad
haar ondergang tegemoet ging en zij
wilden daarvoor niet verantwoorde
lijk zijn. Simon liet hen gijzelen,
waarop de ambtenaren aan notaris
Anthonis de Marchie een verklaring
vroegen, waarin met cijfers de hope
loze toestand van de stedelijke fi
nanciën werd aangetoond. De stad
deelde dat lot trouwens met de hele
Spaanse regering, want juist dat jaar
ging Spanje weer eens bankroet.
Requesens zelf kwam naar Bergen
op Zoom en wist de gegijzelden over
te halen om toch maar de eed af te
leggen en weer aan de slag te gaan
door hun te beloven, dat de kapi
teins geen voorschotten meer zou
den afdwingen. Het moet gezegd
zijn dat Requesens woord hield zo
lang hij leefde. Helaas was dat erg
kori. Totaal onverwacht overleed hij
op 5 april 1576. De Raad van State
nam de leiding over tot er een op
volger zou zijn.
Spaanse troepen belegerden in die
dagen Zierikzee. Plotseling waren ze
daar opgedoken nadat ze onder lei
ding van de sympathieke officier
Mondragon (1504-1596) in de nacht
van 28-29 september 1575 vanuit
Sint Philipsland dwars door de Zijpe
naar Duiveland waren overgestoken.
Op 29 juni 1576 gaf de stad zich
over.
12. Alle gewesten achter Oranje?
Nadat de Spaanse soldaten Zierik
zee hadden geplunderd, verlieten zij
eigenmachtig Duiveland. De huur
troepen hadden er schoon genoeg
van. Sommigen hadden zes jaar ge
leden voor 't laatst soldij gehad. Re
quesens overleden, Spanje failliet.
Aflx 12: De gewaagde tocht door de Zijpe van St.-Philipsland naar Duiveland door
een Spaans leger onder bevel van Mondragon in de nacht van 28-29 september 1575.
Op de voorgrond op het droge met de fraaie hoed landvoogd Requesens. Gravure van
C. Decker.
5 O
De Waterschans nr. l 2002
Ajb. 13. Matthias van Habsburg (1557-1619), aartshertog van Oostenrijk en van 1612
tot 1619 keizer van Duitsland. Was korte tijd landvoogd van de Nederlanden, niet be
noemd door Filips II, maar door de Staten-Generaa. (Keulen Wallraf- Richartz Mu
seum).
hoe lang zou het salaris nog uitblij
ven? De troepen sloegen aan het
muiten en besloten om zelf op buit
uit te gaan. Waar was veel te halen?
Van het dichtbij gelegen Bergen op
Zoom verwachtten ze blijkbaar niet
veel. Antwerpen, de lange tijd zo
bloeiende metropool, beloofde
meer. Tegen het verbod van de ko
ning in riep de Raad van State de
Staten-Generaal bijeen te Gent om
een uitweg te vinden in de bestuur
lijke chaos.
Op 4 november 1576 stortten de
muiters zich op de Scheldestad en
gingen tekeer als beesten. Ze ver
moordden 7.000 burgers en sleepten
voor miljoenen weg uit de stad. Voor
de Prins van Oranje had deze
Spaanse furie een positieve kant; alle
gewesten sloten zich bij hem aan en
bezegelden op 8 november de zoge
naamde Pacificatie van Gent. De in
houd komt in het kort hierop neen
De nieuwe landvoogd moet de
Spaanse troepen wegsturen, regeren
in overleg met de Staten-Generaal,
de plakkaten tegen de ketters op
schorten, Willem van Oranje erken
nen als stadhouder van Holland en
Zeeland en het vinden van een op
lossing voor de godsdienstkwestie
overlaten aan de Staten-Generaal.
Belangrijk was ook de afspraak dat
er buiten Holland en Zeeland niets
mocht worden ondernomen tegen
de katholieken en omgekeerd na
tuurlijk ook
Tijdens het overleg in Gent arri
veerde de nieuwe landvoogd in
Brussel. Het was Don Juan, een bas
taardzoon van Karei V. Hij wilde zelf
regeren en verloor al gauw het ver
trouwen van zijn onderdanen. Hij
bezette onverwacht Namen en sloot
zich in die vestingstad op. Daarmee
maakte hij zich onmogelijk
Door deze ontwikkelingen rees de
ster van Oranje nog hoger. Hij werd
als een vorst ingehaald, eerst in Ant
werpen en daarna in Brussel. Dat
had echter een averechts effect.
Hoge katholieke edelen uit Brabant
en andere zuidelijke gewesten wer
den jaloers op Willems populariteit,
een calvinist. Het was vooral op hun
aandringen dat de Staten-Generaal
besloten om zelf een landvoogd te
zoeken. Ze vonden Matthias, een
zoon van de Duitse keizer Maximili-
aan II en dus ook een Habsburger,
bereid de landvoogdij op zich te ne
men. Willem van Oranje werd be
noemd tot luitenant-generaal van
Matthias. In feite bleef hij de man die
leiding gaf Even zag het er hoopvol
uit, maar toch liep het goed mis.
Het was de godsdienstkwestie die de
zaak bedierf. Willem van Oranje pro
beerde het probleem op te lossen
met zijn Religievrede. Holland en
Zeeland zouden de katholieken toe
staan om hun godsdienst vrij te bele
ven in de steden waar tenminste
honderd gezinnen daarom zouden
vragen; in kleinere plaatsen was een
gewone meerderheid voldoende.
Omgekeerd zouden de andere ge
westen op dezelfde wijze handelen
voor wat de calvinisten betrof Voor
die tijd een onmogelijke zaak. De
praktijk pakte dan ook heel anders
uit. De felle calvinisten grepen waar
mogelijk de macht en duldden geen
uitoefening van de katholieke ere
dienst. In Antwerpen, Gent en an
dere steden namen ze alle kerken in
beslag en "reinigden" die soms voor
de tweede keer van paapse beelden.
Ook maakten ze zich meester van ze
tels in het stadsbestuur. Door die on
verdraagzaamheid ondergroeven zij
de positie van Willem van Oranje en
speelden ze de Spaanse koning in de
kaart. Enkele Zuid-Nederlandse ge
westen keerden zich af van de Pacifi
catie en vonnden de Malcontenten
ontevredenen).
Zo was de situatie toen de nieuwe
landvoogd Alexander Famese, hertog
van Panna en zoon van Margaretha
van Parma, in de Nederlanden aan
kwam met troepen. Hij was be
noemd door de koning en kwam
orde op zaken stellen. Hij was niet al
leen een uitstekend veldheer, maar
tegelijk een knap diplomaat. Hij
overzag de toestand en greep zijn
kans. Hij trad in verbinding met de
leiders van de Malcontenten, wil
ligde hun verlangens zoveel mogelijk
in en bracht daarmee een scheuring
teweeg bij de tegenpartij. En Willem
van Oranje? Hij zag zijn ideaal in
rook opgaan. Met de Staten-Gene
raal en de Raad van State vestigde hij
zich in Antwerpen. Uverig zag hij uit
naar bondgenoten, want hij vreesde
zwaar weer.
51