f
De \AAterschans nr. 1 2002
Vice-admiraal Imansse en schout
bij-nacht Sappius met de reeds eer
der genoemde schepen. Dit eska
der moest vooral de nog functione
rende fortjes ondersteunen en de
vijand beletten vanuit Antwerpen te
opereren. Daarnaast vermeldt De
Jonge nog de schepen die Löwent-
hal gezien heeft: 'Voor Bergen en de
rivier de Eendracht, enige schepen,
oftewel enkele vaartuigen en enige
uitleggers'.
Luitenant-admiraal Wilschut (met
zwaardere schepen). Zijn opdracht
was de kusten van Zuid-Beveland
en Walcheren te vrijwaren voor ac
ties vanuit de omgeving van Gent.
Voor Vlissingen:
Het Engelse eskader onder Mi-
chell, met hieraan toegevoegd een
Hollands-Zeeuws smaldeel onder
schout-bij-nacht Jacob van Reynst.
16 september 1747 - 18 oktober
1748
Wat niet mogelijk geacht werd ge
beurde: de stad Bergen op Zoom
viel!
'Schrik onder de inwoners van de
provincie en van geheel het vader
land bij het vernemen der verrassing
van deze door velen onverwinbaar
geachte veste'.
Men spreekt zelfs over wanhopen
aan de redding van de staat! Ook de
Staten van Zeeland zijn totaal ver
rast. In enkele dagen is de situatie
totaal gewijzigd. In plaats van Franse
legers aan de zuidelijke Schelde-oe-
ver, loopt de frontgrens ook voor
hen nu van Breskens tot Maastricht.
De Zeeuwse achterdeur staat half
open. Het dient gezegd, ze reageren
met loffelijke ijver en nemen in
korte tijd tal van maatregelen. De
admiraliteit moet haar ijver verdub
belen en hoeft daarbij niet op geld
te zien, alles wat gekocht of gehuurd
kan worden moet aangeschaft: sche
pen, bemand en onbemand, ge
schut, ammunitie, voedsel, enz.
Ook bij Willemstad worden nu
schepen gestationeerd. Kapitein St-
avorinus krijgt een smaldeel toebe
deeld om de monding van de Een
dracht af te schennen. Deze kapi
tein heeft in de voorgaande maan
den verdienstelijk werk gedaan bij
de verdediging van Bergen op
Zoom.
Mr. de Jonge vroeg zich af, of het
deze maatregelen geweest zijn die
Lodewijk XV van verdere acties
deed afzien. Wij weten nu achteraf
dat deze koning reeds lang twij
felde aan het nut van doorgaande
offensieven.
Sprak hij, enige tijd later, bij de
vrede van Aken niet :'Ik heb de oor
log gewonnen maar mijn handel ver
loren'..
29 november 1747 - 26 maart
1748
De winter van "47-'48 was de
strengste van de eeuw. De op zo
wonderlijke wijze tot stand geko
men jonge zeemacht kreeg amper
de kans haar 'aloude Moed en Va
derlandsliefde' te tonen. Kontakten
met de vijand kwamen haast niet
voor:
'Zij maakten zich verdienstelijk met
onder allerlei ontberingen, storm, ijs
gang, ziekten, ja zelfs gebrek aan het
noodige, den moeilijken dienst,
welke aan haar opgedragen was, op
weinige uitzonderingen na, ijverig en
trouw te verrigten
En verder:
'wie met de Zeeuwse stromen bekend
is, weet dat zij des winters, vooral
voor grote schepen, door veelvuldige
zandbanken en engte van het vaar
water, menigerlei bezwaren opleveren
en dat vaartuigen, die genoodzaakt
zijn zich in het ruwe jaargetijde al
daar op te houden, groot gevaar lo
pen, door storm of ijsgang vernield te
worden'.
Over dit winterweer schrijft drs.
J.Buisman in zijn 'Bar en Boos, Ze
ven Eeuwen winterweer in de Lage
Landen':
'1747 - 1748- Koude winter van 29
november - 14 december. 12 decem
ber orkaan, die tal van daken,
schoorstenen en bomen doet sneuve
len, verscheidene schepen vergaan.
10 -15 januari Sneeuw, tal van rivie
ren o.a. de Schelde zijn bevroren. 21
- 26 maart, opnieuw koudegolf.
Het winterweer dat de verwoeste
stad Bergen op Zoom bijna onleef
baar maakte, geselde ook de vloot
op de Schelde. Vooral het Saef-
tinghe smaldeel had het zwaar te
verduren, sloepen, boten, ankers en
zeilen gingen verloren. Twee bran
ders zonken, een gaffelschuit raakte
bij Valkenisse aan de grond.
Een gehuurd fregat, het Hof van
Zeeland met 22 stukken, verloor
haar masten en liep op de dijk.
Eenzelfde lot trof een driemasthoe
ker. De 'Paauwenburg' een fregat
van 20 stukken uit Vlissingen, dreef
zonder masten tegen de Zeeuws-
Vlaamse wal en werd daar door de
Fransen in beslag genomen. Zes
dagen later werd het echter door de
commandanten Pezijn en Walraven
met hun uitleggers heroverd en ver
brand.
Na de storm en koude was daar
midden januari het kruiende ijs. De
meeste schepen werden gedwon
gen een haven binnen te lopen.
Het fregat 'Oud-Teylingen' liep bij
Saeftinghe aan de grond, met dra
matische gevolgen. Commandant
en bemanning vluchtten in wan
orde naar de wal, zelfs plundering
van het schip kwam hierbij voor.
Dit drama kwam bij schout-bij
nacht Michael Sappius, de eska
dercommandant en zijn scheeps-
leiding op een groot eerverlies te
staan. Een groep officieren, onder
leiding van vice-admiraal Schrijver
ondernam later pogingen om dit
schandaal voor een krijgsraad te
brengen. Dit gelukte niet, schijn
baar waren de (vele) admiraliteiten
nog niet aan het veroordelen van
hun vriendjes toe. Toch werd de
Oud-Teylingen nog gered, een aan
tal schepelingen maakte het schip
weer vlot en brachten het in een
veilige haven.
Al deze ellende, koude, gebrek aan
eten, aan goede kleren enz, eisten
meer slachtoffers dan de oorlog
zelf. Er waren schepen met meer
dan 100 ernstige zieken aan boord.
De 'Damiaten' telde er op een be
paald moment zelfs 170. Geen en
kel schip bleef geheel gespaard.
In de omgeving van fort Ramrne-
kens bij Ritthem werden in februari
1748 driehonderd zeelieden begra
ven, afkomstig van 4 of 5 schepen
(6).
Een vergeten groep die beter ver
diend heeft dan de historische
stilte die over hen neergedaald is.
Na het noemen van de Vrede van
Aken maakt mr. De Jonge de ba
lans op: Jaren zo beroerd als nooit
te voren!
'Nimmer werd het venal van het Ne-
derlandsche Zeewezen meer open
baar dan in deze jaren!'
6 O
De Waterschans nr. l 2002
/i
ft V
1,M
Ajb.5. Detail van de kaart, met Krayenberg, Borg\'liet, Raven Berg en het schip.
In grote lijnen en gesteld tegenover
de rol die de vloot der gezamen
lijke Admiraliteiten op de wereld
zeeën speelde, zal dit ook wel zo
zijn. Over deze jaren zijn dan ook
geen wandtapijten gemaakt.
Toch is er deze periode ook wel
sprake geweest van een nieuw elan
en waren er bestuurders en militai
ren die braken met de sleur en met
onconventionele middelen al het
mogelijke deden om de rivier te be
veiligen.
Ook is er in deze tijd toch wel
sprake van doortastend handelen.
Bestuurders en militairen reageer
den snel, doorbraken de sleur en
schroomden het gebruik van on
conventionele middelen niet. Het
gebruik van de Engelse marine
schepen onder eigen vlag, het vor
deren van Oostindiëvaarders en het
huren van smokkelschepen. Er is
sprake van zeeofficieren die zich
inzetten voor het handhaven van
discipline, van schepelingen die
boten heroverden.
Al met al slaagde de Admiraliteit
van Zeeland er in om in korte tijd
de defensie op de Westerschelde in
een redelijke staat te brengen.
Dit alles vond dus meer dan 250
jaar geleden plaats.
Nu, in het begin van de eenentwin
tigste eeuw, staat de Westerschelde
opnieuw volop in de belangstelling
met een heel andere problematiek.
De afweging tussen het econo
misch handelen en het behoud en
herstel van natuurwaarden. Daar is
de in gang zijnde verdieping van de
vaargeulen in de rivier, om passage
van steeds groter wordende sche
pen mogelijk te maken. De Wester
schelde tunnel is bijna gerealiseerd.
Een project van wereldformaat. Dit
moet een goed moment zijn om
een stukje geschiedenis te doen
herleven. Hopelijk leidt deze zoek
tocht tot verdere actie!
Literatuur
Gezien het verkennende karakter
van dit artikel word volstaan met
het aangeven van de voornaamste
bronnen. Slechts van enkele meest
belangrijke brieven/berichten wor
den de door de auteur bijvermelde
gegevens genoemd.
Bruyn, Prof. J.R., Varend verleden.
blz. 192-193, Balans 1998.
Empel, M. van Pieters, J. Zeeland
door de eeuwen heenMiddelburg,
2dln, 1935-1959.
Groot de, S.J., Terecht-en teleurstel
ling op de TaagHet handelen van
LtAdmiraal Cornelis schrijver op
de Rivier van Lissabon in 1748.,
tijdschrift voor Zeegeschiedenis, 17
(i998) no.2.
Falls, Cyrilles, De Grote veldslagen
1745, Fontenoy, Jaques Boudet.
Amsterdam Boek 1964.
Jonge de, Mr. J.C., Geschiedenis van
het Nederlandsche Zeewezen, 5C
deel, 1843.
Jongh de Marten, Zeeland bevei
ligde de achterdeurProvinciale
Zeeuwse Courant, 12 oktober 1996.
Meilink-Roelofse, MAR, Johan
Splinter Stavorinus, Vier Eeuwen Va
ren, blz. 176, De Boer Maritiem.
Nintwegen van, dr.O., Dien fatale
dag, 1997, Gemeentelijke Archief
dienst Bergen op Zoom.
Sinke, J„ Kroniek van de Roovere,
1993
Sinke, J„ Zeeland en de West-Bra
bantse Waterlinie1996.
Slootmans, Korneel, Bergen op
Zoom, een stad als een Huis, 4L her
ziene druk, Zaltbommel 1977.
Tirion, Isaak, Nederland in Vroeger
tijd18e deel, 1751.
Zeeuws Archief, Gedrukte resolu
ties Staten van Zeeland 1745-1748.
Bronnen:
Zie hiervoor Verbaal Vice Admiraal
Schrijver, notulen der admiraliteit
van Amsterdam 1747.
(2) Wapenstellen. Naam tot op he
den niet hervonden. De Nieuwe
Kaart van Breda en Markgraaf
schap van Bergen Op Zoom, Am
sterdam Tirion Isaalc Geeft duide
lijk zowel een Noord, als een Zuid
Stelle aan ter hoogte van Saef
tinghe - Woensdrecht'
(3) Brief aan Rijks Waterstaat, In
spraakprocedure Tracé A4, 1995,
St.Menno van Coehoom, Utrecht.
Ter ondersteuning van het door
J.Sinke ingebracht bezwaar tegen
doorsnijding van historisch waar
devol gebied, nr.40-54-95 Kneuter
dijk, Den Haag.
(4) Kempen, van P.A.L.M., Bergen
op Zoom en de belegering in 1747,
herschrijving, 1986, blz.51.
(5) Gete, Navies and Nations, blz.
549-674.
(6) Uit: Brieven van de schout-bij
nacht Jacob Reynst aan de admira
liteit van Amsterdam: Kapitein Pig-
hot aan die van de Maze en van
andere Scheepsbevelhebbers. Ne
derlands Zeewezen.
61
Voor Bien'liet:
v -i-V A -
FORT DJJ'JD
TVnrcry.i
y uartu
f\\f< ncra
