Twee onbekende kaarten van bergen op Zoom
urr 1586T587
De Waterschans nr. 2 2002
De Wverschans nr. 2 2002
Zoom zich in 1579 aangesloten
had bij de Unie van Utrecht kwam
het gewest Zeeland de voor haar
zeer strategisch gelegen stad in
militair opzicht beheren. Een
Zeeuws garnizoen nam de plaats
in van de verdreven Spaanse hu
urtroepen (3).
Staatse fortificatie
De Staatse ingenieur Leon de
Futere was na de Pacificatie van
Gent (1576) op verzoek van
Willem de Zwijger al vanaf 1578
bezig met het ontwerp van nieuwe
vestingwerken voor Bergen op
Zoom en vanuit Zeeland kwam de
ingenieur Germain le Febvre in
1579 en 1580 naar de stad. Diens
collega Abraham Andriessen, de
grondlegger van het vestingplan
van Willemstad, werd door de
Stalen van Brabant in 1584 naar
Bergen op Zoom gestuurd, maar
moest spoedig vertrekken naar het
bedreigde Antwerpen (4). De uit
deze laatste stad afkomstige koop
man Daniel van der Meulen trad
in dit jaar als gezant op voor de
Staten van Brabant bij de Gecom
mitteerde Raden van Zeeland. Bij
gebrek aan middelen, zo valt te
lezen in de instructie voor Van der
Meulen (augustus 1584), en uit
angst 't gebruyck vande riviere te
verliesen' werden Zeeland en Hol
land uitgenodigd 'de stad van
Bergen met competente getale van
volck van oirloge te versien'. Het is
volgens de instructie 'eene zeker
ende gewisse zaecke' dat de vijand
de stad 'promptelijck met groote
macht zal belegeren'.
Naast verzoeken om troepen en
kanonnen dringen de Staten
verder dan ook aan 'met aider
haesten op de verzekertheyt
derzelver stadt te versien'. Ook in
de instructie voor een bezoek
door Van der Meulen aan Gede
puteerde Staten van Zeeland in
september 1584 wordt door Levi-
nus Calvart namens de Staten van
Brabant vanuit Antwerpen gewag
gemaakt van bedreiging van het
havenhoofd van Bergen op Zoom
door de Spanjaarden en de nood
zaak van onmiddellijke fortificatie
(5). Daarna werd er wel het een en
ander gedaan. In september 1585
werd door twintig mannen een
loopgraaf aangebracht bij het fort
aan het havenhoofd en in mei
1586 werd 6.000 gulden beschik
baar gesteld voor de fortificatie uit
de 'brantschattinge ter platten
lande' (6). Vanwege de Spaanse
dreiging na het verlies van het na
bijgelegen Antwerpen, werd op
bevel van prins Maurits overge
gaan tot het opstellen van een uit
gebreid rapport en advies over de
fortificaties van Bergen op Zoom.
De prins zocht hiervoor een van
zijn meest ervaren ingenieurs uit,
Johan van Rijswijck, een uit het
Land van Altena afkomstige
jonkheer, die samen met Adriaan
Anthonisz. beschouwd kan worden
als de belangrijkste ingenieur in
Staatse dienst vóór het jaar 1600.
Hij was sinds 1586 monstercom
missaris en ingenieur in Zeeland
en door de Raad van State was hij
tegelijkertijd benoemd tot 'gener-
ael van de fortificatiën' in de Ned
erlanden. In het najaar van 1586
verbleef hij geruime tijd in Bergen
op Zoom om zijn rapport te
vervaardigen De stad beviel hem
kennelijk zo goed, dat hij de
Staten van Zeeland zelfs toestem
ming verzocht om zich er metter
woon te mogen vestigen (7).
Het rapport Van Rijswijck
Zoals de ingenieur het zelf zegt,
debatteert hij in zijn verhandeling
over offensieve en defensieve maat
regelen die nodig zijn om de
verdediging van de stad afdoende
te regelen. De stad had in zijn
ogen twee zwakke punten: de leng
te van de passage naar zee en de
door zijn grote omvang defensieve
zwakte. Het havenkanaal was zó
belangrijk voor aan- en afvoer van
mensen en voorraden dat het met
forten zodanig versterkt moest
worden, dat de vijand de lust
benomen werd om aan te vallen.
Als maatregelen beval Van Rijswijck
aan om een groot bolwerk voor de
stadsmuren op te werpen van waar
uit het havenkanaal met kanonnen
kon worden bestreken; daarnaast
versterking van de oude forten en
de aanleg van nieuwe forten, als
mede het weghalen van oude
dijken die - bij laag water - de vijand
een strategisch voordeel zouden
kunnen bieden. De forten aan het
havenhoofd zouden zo sterk
moeten zijn dat ze zelfs behouden
konden worden, wanneer de stad
al gevallen zou zijn.
Het andere zwakke punt was de
grootte van de stad zelf, waardoor
er erg veel manschappen beno
digd waren (wel 25 procent meer
de vaargeulen naar Bergen op
Zoom minder geschikt werden
voor de scheepvaart. De huidige
Westerschelde werd voorgoed de
hoofdverkeersader naar zee voor
de handel te water in het Schelde-
estuarium (2).
Het uitbreken van de Tachtigjarige
Oorlog (circa 1568) zorgde ervoor
dat Bergen op Zoorn een heel an
der belang kreeg, namelijk dat van
een strategisch gelegen vestingstad
waarmee in de oorlog het pleit
kan worden beslist. De Spanjaar
den zagen dit onmiddellijk in en
de hertog van Alva liet in 1574
door een van zijn genieofficieren,
de ingenieur Cesar Capuciniani,
van de strategische plaatsen
Tholen, Steenbergen en Bergen op
Zoom een vestingdriehoek maken.
Bossen werden gerooid, heuvels
afgevlakt en waterlopen voor inun
datie benut. Nadat Bergen op
Frans Westra
Nog steeds is het mogelijk in buitenlandse bibliotheken en archieven interes
sant kaartmateriaal te 'ontdekken', dat betrekking heeft op de Nederlandse
geschiedenis. Met name kaartmateriaal dat verscholen is tussen geschreven tek
sten levert soms verrassingen op die ook via zeer moderne indices en internet
niet te traceren zijn. Ouderwets archiefonderzoek bracht in Londen twee on
bekende kaarten van Bergen op Zoom boven water.
Bergen op Zoom als strategische
vesting
Het in de Middeleeuwen opge
bouwde prestige van Bergen op
Zoom als belangrijke handelsstad
raakte gedurende de eerste helft
van de 16de eeuw aan heftige in
flatie onderhevig. Met name de
opkomst van Antwerpen, dat veel
sneller groeide dan Bergen op
Zoom, was hieraan debet. Tijdens
de oriëntatiereis van de latere
Spaanse koning Philips II in het
najaar van 1549 werd de stad door
de chroniqueur Calvete d'Estrella
omschreven als 'een zeer lieve
stad, vroeger druk bezocht door
kooplui omdat ze bij de zee aan
de Schelde ligt, maar door de con
currentie en roep van de Ant
werpse handel niet meer als vroe
ger in trek' (1). De ontwikkeling
van de stad in zijn middeleeuwse
vorm was omstreeks 1530 voltooid,
toen ze haar grootste omvang had
bereikt en de ruim 2.000 huizen
door ongeveer 10.000 inwoners
bewoond werden. De watersnood
van november 1530 die Noord-
Beveland gedurende veertig jaar
en de stad Reimerswaal definitief
deed verdrinken leidde ertoe dat
4/6.7. Vestingplattegrond van Bergen op
Zoom door Johann van Rijswijck (1586).
Foto met toestemming van Uk British
Library, Galba CX f213.
90
91