Twee onbekende kaarten van bergen op Zoom urr 1586T587 De Waterschans nr. 2 2002 De Wverschans nr. 2 2002 Zoom zich in 1579 aangesloten had bij de Unie van Utrecht kwam het gewest Zeeland de voor haar zeer strategisch gelegen stad in militair opzicht beheren. Een Zeeuws garnizoen nam de plaats in van de verdreven Spaanse hu urtroepen (3). Staatse fortificatie De Staatse ingenieur Leon de Futere was na de Pacificatie van Gent (1576) op verzoek van Willem de Zwijger al vanaf 1578 bezig met het ontwerp van nieuwe vestingwerken voor Bergen op Zoom en vanuit Zeeland kwam de ingenieur Germain le Febvre in 1579 en 1580 naar de stad. Diens collega Abraham Andriessen, de grondlegger van het vestingplan van Willemstad, werd door de Stalen van Brabant in 1584 naar Bergen op Zoom gestuurd, maar moest spoedig vertrekken naar het bedreigde Antwerpen (4). De uit deze laatste stad afkomstige koop man Daniel van der Meulen trad in dit jaar als gezant op voor de Staten van Brabant bij de Gecom mitteerde Raden van Zeeland. Bij gebrek aan middelen, zo valt te lezen in de instructie voor Van der Meulen (augustus 1584), en uit angst 't gebruyck vande riviere te verliesen' werden Zeeland en Hol land uitgenodigd 'de stad van Bergen met competente getale van volck van oirloge te versien'. Het is volgens de instructie 'eene zeker ende gewisse zaecke' dat de vijand de stad 'promptelijck met groote macht zal belegeren'. Naast verzoeken om troepen en kanonnen dringen de Staten verder dan ook aan 'met aider haesten op de verzekertheyt derzelver stadt te versien'. Ook in de instructie voor een bezoek door Van der Meulen aan Gede puteerde Staten van Zeeland in september 1584 wordt door Levi- nus Calvart namens de Staten van Brabant vanuit Antwerpen gewag gemaakt van bedreiging van het havenhoofd van Bergen op Zoom door de Spanjaarden en de nood zaak van onmiddellijke fortificatie (5). Daarna werd er wel het een en ander gedaan. In september 1585 werd door twintig mannen een loopgraaf aangebracht bij het fort aan het havenhoofd en in mei 1586 werd 6.000 gulden beschik baar gesteld voor de fortificatie uit de 'brantschattinge ter platten lande' (6). Vanwege de Spaanse dreiging na het verlies van het na bijgelegen Antwerpen, werd op bevel van prins Maurits overge gaan tot het opstellen van een uit gebreid rapport en advies over de fortificaties van Bergen op Zoom. De prins zocht hiervoor een van zijn meest ervaren ingenieurs uit, Johan van Rijswijck, een uit het Land van Altena afkomstige jonkheer, die samen met Adriaan Anthonisz. beschouwd kan worden als de belangrijkste ingenieur in Staatse dienst vóór het jaar 1600. Hij was sinds 1586 monstercom missaris en ingenieur in Zeeland en door de Raad van State was hij tegelijkertijd benoemd tot 'gener- ael van de fortificatiën' in de Ned erlanden. In het najaar van 1586 verbleef hij geruime tijd in Bergen op Zoom om zijn rapport te vervaardigen De stad beviel hem kennelijk zo goed, dat hij de Staten van Zeeland zelfs toestem ming verzocht om zich er metter woon te mogen vestigen (7). Het rapport Van Rijswijck Zoals de ingenieur het zelf zegt, debatteert hij in zijn verhandeling over offensieve en defensieve maat regelen die nodig zijn om de verdediging van de stad afdoende te regelen. De stad had in zijn ogen twee zwakke punten: de leng te van de passage naar zee en de door zijn grote omvang defensieve zwakte. Het havenkanaal was zó belangrijk voor aan- en afvoer van mensen en voorraden dat het met forten zodanig versterkt moest worden, dat de vijand de lust benomen werd om aan te vallen. Als maatregelen beval Van Rijswijck aan om een groot bolwerk voor de stadsmuren op te werpen van waar uit het havenkanaal met kanonnen kon worden bestreken; daarnaast versterking van de oude forten en de aanleg van nieuwe forten, als mede het weghalen van oude dijken die - bij laag water - de vijand een strategisch voordeel zouden kunnen bieden. De forten aan het havenhoofd zouden zo sterk moeten zijn dat ze zelfs behouden konden worden, wanneer de stad al gevallen zou zijn. Het andere zwakke punt was de grootte van de stad zelf, waardoor er erg veel manschappen beno digd waren (wel 25 procent meer de vaargeulen naar Bergen op Zoom minder geschikt werden voor de scheepvaart. De huidige Westerschelde werd voorgoed de hoofdverkeersader naar zee voor de handel te water in het Schelde- estuarium (2). Het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog (circa 1568) zorgde ervoor dat Bergen op Zoorn een heel an der belang kreeg, namelijk dat van een strategisch gelegen vestingstad waarmee in de oorlog het pleit kan worden beslist. De Spanjaar den zagen dit onmiddellijk in en de hertog van Alva liet in 1574 door een van zijn genieofficieren, de ingenieur Cesar Capuciniani, van de strategische plaatsen Tholen, Steenbergen en Bergen op Zoom een vestingdriehoek maken. Bossen werden gerooid, heuvels afgevlakt en waterlopen voor inun datie benut. Nadat Bergen op Frans Westra Nog steeds is het mogelijk in buitenlandse bibliotheken en archieven interes sant kaartmateriaal te 'ontdekken', dat betrekking heeft op de Nederlandse geschiedenis. Met name kaartmateriaal dat verscholen is tussen geschreven tek sten levert soms verrassingen op die ook via zeer moderne indices en internet niet te traceren zijn. Ouderwets archiefonderzoek bracht in Londen twee on bekende kaarten van Bergen op Zoom boven water. Bergen op Zoom als strategische vesting Het in de Middeleeuwen opge bouwde prestige van Bergen op Zoom als belangrijke handelsstad raakte gedurende de eerste helft van de 16de eeuw aan heftige in flatie onderhevig. Met name de opkomst van Antwerpen, dat veel sneller groeide dan Bergen op Zoom, was hieraan debet. Tijdens de oriëntatiereis van de latere Spaanse koning Philips II in het najaar van 1549 werd de stad door de chroniqueur Calvete d'Estrella omschreven als 'een zeer lieve stad, vroeger druk bezocht door kooplui omdat ze bij de zee aan de Schelde ligt, maar door de con currentie en roep van de Ant werpse handel niet meer als vroe ger in trek' (1). De ontwikkeling van de stad in zijn middeleeuwse vorm was omstreeks 1530 voltooid, toen ze haar grootste omvang had bereikt en de ruim 2.000 huizen door ongeveer 10.000 inwoners bewoond werden. De watersnood van november 1530 die Noord- Beveland gedurende veertig jaar en de stad Reimerswaal definitief deed verdrinken leidde ertoe dat 4/6.7. Vestingplattegrond van Bergen op Zoom door Johann van Rijswijck (1586). Foto met toestemming van Uk British Library, Galba CX f213. 90 91

Periodieken

De Waterschans | 2002 | | pagina 11