De Waterschans nr. 2 2002
dan die van een aanvallend leger)
om haar succesvol te verdedigen.
Volgens Van Rijswijck waren er
twee manieren om dit nadeel te
ondervangen. Enerzijds zou de
bestaande muur aan de binnenzij
de voorzien kunnen worden van een
onderwal met een borstwering van
waaruit met kanonnen de vijand
over de oude muren heen onder
vuur genomen kon worden. De
beste oplossing zou anderzijds
zijn om de geheel ronde stad te
omgeven met een zevental redelijk
grote bolwerken (met een front,
van 300 en flanken van 120 voet),
met elkaar verbonden door cour-
tines (verbindingswanen). Zelfs wan
neer de stad zou worden aan
gevallen door een leger van 50.000
man met honderd kanonnen zou
zij het moeten kunnen uithouden.
De kosten hiervan zouden echter
wel 80.000 gulden bedragen, op te
brengen door het platteland van
Brabant. Ten.slotte zou de water
loop de Zoom verlegd moeten
worden om meer water in de
grachten te krijgen. Voor beide op
ties heeft Van Rijswijck een tekening
vervaardigd. Die van de duurdere
fortificatie is helaas niet over
geleverd, wel de pentekening die
de fortificatie van de stad voorstelt
'la moins despensive qui se peut
imagined ('het minst kostbaar als
voorstelbaar1). De pentekening be
vindt zich in een ingenaaide band
met originele archiefstukken uit
de Tachtigjarige Oorlog met be
trekking tot de Nederlanden in de
British Library. Deze archiefstuk
ken werden destijds voor de Britse
overheid verzameld door Engelse
diplomaten en militairen (8).
De kaart van Johan van Rijswijck
In eerste instantie maakt de kaart
van Johan van Rijswijck een curieu
ze indruk door de twee cirkels die
afgebeeld lijken te zijn. Nadere
bestudering leidt tot de conclusie
dat de linker cirkel een afdruk is
van de dikke zwarte inktlijn, die de
oude stadsmuren van Bergen op
Zoom op de rechterzijde aangeeft
en op de linkerzijde is doorge
drukt (hetgeen aantoont dat in dit
geval de kaart dubbelgevouwen
werd bij het innaaien in de band).
Het gaat om een gekleurde pen
tekening op een vel van 38 bij 50
centimeter. De overige gebruikte
kleuren zijn blauw voor water en
geel voor (hoger gelegen) zand
gronden en dijken. Het noorden
ligt boven, getuige de windroos
aan de linkeronderzijde. Als we de
plaats waar het havenkanaal van
uit het westen de oude stadsmuren
kruist als uitgangspunt nemen,
dan komen we eerst een klein rave
lijn tegen aan de noordzijde bij de
aansluiting van de stadsgracht op
het havenkanaal. Met de klok
meedraaiend komen we langs de
Steenbergse poort (met ravelijn),
de Bagijnepoort (waar de water
gang de Zoom de stad bin
nenkomt), de Wouwse poort (met
ravelijn), de Bospoort en weer he
lemaal terug aan de zuidzijde van
het havenkanaal de Havenpoort
met een klein ravelijn. Verder
tekent Johan van Rijswijck een
fort aan de zuidzijde in de knik
van het havenkanaal en een nieuw
fort aan de noordzijde aldaar
waarvan hij schrijft dat de Engelse
commandeur Sidney 'desire de
faire seste petiet fort pour asseurer
la havre1 ('wenst dit kleine fort te
maken om de haven te verze
keren1). Tenslotte liggen er nog
twee forten bij de monding van
het havenkanaal (het Noordfort en
de Waterschans), die vernieuwd of
opnieuw geconstrueerd moeten
worden. Op diverse plaatsen in de
vesting en de forten zijn voorts
kanonnen afgebeeld, staat ver
meld hoe zwaar ze zijn en is met
een lijn aangegeven welk schoots
veld er mee gerealiseerd kan wor
den (9).
Spaanse dreiging
Ondanks de val van Antwerpen en
het daardoor alleen maar toegeno
men strategisch belang van Bergen
op Zoom bleek de stad begin 1587
evenwel nog steeds niet goed ver
sterkt te zijn. De Staatse ingenieur
Pieter Timmermans stelde in janu
ari 1587 een memorie op voor het
stadsbestuur 'met allen den bol-
wercken, sterckten en andere gele-
gentheden naer tekening metter
penne afgetrocken ende geteeckent1.
Helaas is deze tekening niet over
geleverd.
Ook de Engelse gouverneur Bal
four drong in april 1587 aan op
uitvoering van grote werkzaamhe
den aan de fortificatiën, met name
aan de Steenbergse poort en wist
hiervoor geld los te krijgen bij de
prins die toezegde 'zeiver eerst
daags hier af te vaardigen zeker
geexperimenteerde ingenieurs'. Er
werd dan kennelijk eindelijk een
beslissing genomen, want eind juli
was Johan van Rijswijck in Bergen
op Zoom doende met het afsteken
van de werkzaamheden en het ver
richten van inspecties (10). In de
Staten van Zeeland werd zijn rap
portage besproken en kreeg de in
genieur opdracht om de ontbreken
de courtines ten overstaan van de
drost en burgemeesters van Bergen
op Zoom aan te besteden (11).
Ook tijdens spoedoverleg op kas
teel Rammekens (bij Vlissingen) in
augustus 1587, naar aanleiding
van het verlies van de stad Sluis,
tussen de afgevaardigden van de
Staten-Generaal en de prins drong
deze er op aan dat 'tot Bergen de
gebrekende fortificatie wordde ge-
voirderf, dat wil zeggen 'bevorderd'
en gerealiseerd (12).
Een Engelse schetskaart
Uit dezelfde periode beschikken
we over de rapportage van kapi
tein Morgan Woollphe (Wolff) aan
zijn superieur, de 'secretary of
state' sir Francis Walsingham in
Londen, over de toestand in Bergen
op Zoom. Hij maakte melding van
het feit, dat hem opgevallen was
dat de prins van Oranje in het
leger altijd gebruik maakte van
kaarten en modellen en hij ver
vaardigde bij zijn relaas zelf dan
ook een schetskaartje met toe
lichting. Het gaat om een niet gek
leurde pentekening van 25 bij 35
centimeter met het noorden boven.
Deze schetskaart bevindt zich als
los archiefstuk in de State Papers,
sectie Holland, berustende in het
Public Record Office in Londen.
Om een algemene indruk te
geven, staat binnen de omtrek van
de stad geschreven dat van de
1.800 huizen er in de loop der
jaren 450 waren 'verspild' aan sol
daten en er weer nieuwe huizen
bijgebouwd werden. De kaart geeft
de omtrek van de stad weer met de
belangrijkste strategische punten
en objecten. Water wordt weerge
geven met puntjes. Waar het
havenkanaal vanuit het westen de
stad bereikt is bij de Waterpoort
aan de noordzijde een half ravelijn
weergegeven. Aan de noordwestzi
jde van de stad staat een bolwerk
getekend (later wel bekend als
Morgans ravelijn), dat gezien de
toelichting - 'in makynge' - nog
aangelegd wordt. Als we oostwaarts
gaan langs een molen komen we
9 2
De Waterschans nr. 2 2002
Afb.2. Schetskaart van de vesting Bergen op Zoom door captain Wolff (1587). Foto met toestemming van de Public Record Office
London.
bij een bolwerk ('allreadye made')
met poortgebouw, dat de Steen
bergse poort voorstelt. Noordoost
elijk ligt bolwerk nummer 4 (bij de
Bagijnepoort), waar de watergang
de Moervaart die omschreven
wordt als 'zorne fluvia' (rivier
Zoom) de stad bereikt. Verder met
de klok meedraaiend ligt aan de
oostzijde van de stad bij een dras
sig gebied een nieuw bolwerk bij
de Wouwse poort dat ook 'already
made', dus gereed was. Via bolwerk
nummer 3 (vlakbij de Bospoort)
komen we aan de zuidzijde van de
stad langs een rondeel, bolwerk
nummer 2 (een voorloper van het
Belvedèrebolwerk) en een groot
bolwerk dat een tweede nat gebied
beschermt dat met een wal om
geven is. Dit bolwerk wordt om
schreven als het 'Duytsche bul
wark', dat 'conform orders' uitge
breid is en later Oranjebolwerk zal
gaan heten. Tenslotte staat aan de
zuidzijde van het havenkanaal bol
werk nummer 1 getekend voor de
9 3
