Een opzienbarende vondst in het ARA
De Waterschans nr. 2 2002
De Waterschans nr. 2 2002
1
(Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage
'Fort De Roovere' Enige nadere gegevens uit de eerste helft van de
zeventiende eeuw: A.M. Bosters, Voorburg, 2001.
Havenpoort, dat later bekend zal
komen te staan als het ravelijn
'BeckafF.
Ook naar het oordeel van Wolff
kon door het oprichten van (vier
extra) bolwerken de stad beter
verdedigd worden. Er kon in de
grachten - ook aan de droge zijde
van de stad - een waterdiepte van
tien voeten bereikt worden en de
fortificaties leverden een strategische
kracht op die gelijkgesteld kon
worden aan die van vier com
pagnieën. Dat de fortificaties nog
niet gereed waren, blijkt uit het feit
dat Wolff meldde dat de courtines,
'Gardyns too be anexyd untoo the
ramparf ('nog aan te leggen en te
bevestigen aan de vestingwaf),
naar zijn mening de kroon op het
werk zouden zijn.
De matige kwaliteit van zijn tekening
is het gevolg van de omstandigheid
waaronder zij vervaardigd werd: "1
dyd thys in haste a sheepe boorde
('ik maakte dit haastig aan boord
van een schip'). Vermoedelijk refe
reerde Wolff aan de kaart van Jo-
han van Rijswijck toen hij schreef
dat hij gehoord had, dat Walsing-
ham de nieuwe plattegrond al had
ontvangen. Hij volstond dan ook
met 'a figure without scale' en
meldde dat kolonel Morgan flink
gevorderd was met de fortificaties
en er in geslaagd was de (nieuwe)
diepere grachten te vullen met
water. Deze maatregel had hem
populair gemaakt bij de bevolking
en volgens Wolff was dit voor de
Spaanse tegenstander een grotere
tegenslag dan de fortificatie van
alle andere grensvestingen (13).
Uit de kaart van Wolff blijkt dat in
1587 de werkzaamheden voort
vloeiend uit het plan van Johan
van Rijswijck al wel begonnen
waren. Op 19 juni meldde Wolff,
dat door een ander gebruik van
het vloedwater en het aanbrengen
van een sluis in het bolwerk voor
de Bagijnepoort de grachten beter
gevuld werden met water (14). Niet
blijkt wat de vorderingen zijn bij
de forten aan de monding van het
havenkanaal. De burgers van Bergen
op Zoom werden in de maand au
gustus zelfs verplicht tot graaf
werkzaamheden, hoewel dit niet
echt een succes werd, want de mili
taire leiding constateerde spoedig
dat de werkzaamheden 'zeer slap-
pelijck' werden uitgevoerd (15).
Daarnaast droegen veel werkzaam
heden, zoals uit de fortificatie
rekening blijkt, het karakter van
achterstallig onderhoud, zoals het
repareren van palissades, bruggen,
wachthuizen en het planten van
doornen hagen. Maar er werden
ook nieuwe borstweringen opg
ericht, nieuwe posities ingericht
voor kanonnen, nieuwe wacht
huizen gebouwd en er arriveerden
schepen uit Amsterdam met hout,
dat bestemd was voor de nieuwe
fortificatie (15). Het bleek vol
doende te zijn om het Spaanse be
leg in 1588 te kunnen doorstaan,
waarbij ook de doelstelling werd
gerealiseerd dat de forten aan de
monding van het havenkanaal
sterk genoeg waren om uit handen
van de vijand te blijven (17).
Besluit
De twee hier besproken kaarten
geven een mooi inzicht in een
tussenstand van het kartografisch
geschiedbeeld van de verandering
van een ouderwetse Nederlandse
vestingstad tijdens het begin van
de Tachtigjarige Oorlog. Bergen
op Zoom ziet er op de kaarten van
Jacob van Deventer en Braun en
Hogenberg nog uit als de tradi
tioneel ommuurde Middeleeuwse
stad waar zich aan de westzijde bij
de haven een voorstad ontwikkeld
heeft. De kaart van Johan van Rijs
wijck uit 1586 is de eerste, waarop
moderne forten en ravelijnen wor
den weergegeven en waarmee door
weergave van geologische factoren
de strategische positie wordt verk
end en geanalyseerd. Op de schet
skaart uit het Engelse leger wordt
de opdrachtgever duidelijk gemaakt
hoe met de aanleg van nog vier
nieuwe bolwerken de stad beter
verdedigbaar wordt gemaakt. Een
eerste indruk hiervan geeft de
prent van het beleg van Bergen op
Zoom uit 1588. Tevens worden hier
mee de contouren zichtbaar van
de latere ontwikkeling van de vest
ing, zoals die zichtbaar is op de
plattegrond van Joan Blaeu uit
1649 (18). Nader onderzoek in
Belgische, Spaanse en Italiaanse
kaartencollecties, waar mogelijk
nog onbekend kaartmateriaal af
komstig van het Spaanse leger
berust, zal moeten uitwijzen of
nog meer nuances kunnen wor
den aangebracht in het historisch
kaartbeeld van Bergen op Zoom
(19). Door de rol, die de Engelsen
hebben gespeeld in de verdedig
ing van de Nederlanden tijdens de
Tachtigjarige Oorlog, zijn de beide
hier besproken kaarten overgeleverd
in Engelse archiefcollecties en kun
nen zij nu nog bijdragen tot een
beter inzicht in de historische
gebeurtenissen uit deze periode.
Noten
94
J. Sinke
Verrassend nieuws van de vroegste geschiedenis van de West-Brabantse Waterlinie.
Amper een jaar na het bericht over de inspectietocht van Frederik Hendrik in
1628 nu opnieuw goed nieuws voor 'de Vrienden van Fort De Roovere'. De
architect van de linie blijkt toch een Bergenaar te zijn. En Fort de Roovere krijgt
hierdoor weer meer glans.
Een nog nimmer geopende map met ingekomen stukken geeft na vier eeuwen
haar geheimen prijs. Brieven en kaarten met betrekking tot de vroegste
geschiedenis van de linie en de bouw van de forten berichten over de aard en de
voortgang van de werkzaamheden. Een schets hoe het worden gaat en vragen ten
aanzien van de financiën voor verdere verbeteringen en aanvullingen zijn
gegevens, die tot nu toe ontbraken.
In het jaarboek nummer 61 van De Ghulden Roos schrijft dhr. AM. (Adrie) Bosters
uit Voorburg over de 'schaf, die hij vond in het Rijksarchief te "s-Gravenhage.
Opmerkelijk is, dat deze publikatie plaats vindt in het jaarboek van de
Oudheidkundige Kring van Roosendaal. Zes en veertig jaar nadat ook de eerste
Hollandse studie van dhr. J. Belonje over 'het fort Rovers' of 'fort De Roovere' in
een vorig jaarboek nr. 15/ 1955 was uitgekomen.
Den wittèVffA
I A A
OU D E
J, A N D
De in Nieuw Vossemeer geboren
Adri Bosters was ook zeer verrast
door de gevonden corresponden
tie. Het was zeker niet het resultaat
van gericht zoeken naar Fort de
Roovere of enig andere informatie
over de linie. Zijn belangstelling
ging vooral uit naar de geschiede
nis van zijn geboortedorp en haar
bewoners, hoewel hij in voor
gaande jaren wel aandacht had
geschonken aan de versterkingen
langs de rivier de Eendracht.
Maar zijn studie lezend wordt het
al gauw duidelijk, dat het bij toeval
Afb. 1. De redoute Den witten Ruyter
vervaardigd door landmeter Adam in
1805).
9 5
Dr. E Westra promoveerde in 1992 aan de
Rijksuniversiteit Groningen op een proef
schrift over militaire ingenieurs en fortifi
caties tijdens de Tachtigjarige Oorlog.
Sinds zijn eerste artikel in 1983 in Caert-
Tliresoor, heeft hij voornamelijk ge
publiceerd over onderwerpen betreffende
iiistorische kartografie, landmeters en inge
nieurs in de 16de en 17de eeuw. Mo
menteel is hij werkzaam als directeur van
een arthousebioscoop in Groningen.
De redactie van De Waterschans dankt
zowel de redactie van Caert-Thresoor als
de auteur dr. F Westra dat toestemming
werd verleend betreffend artikel en bijbe
horende illustraties te mogen overnemen.
(1) Cornelissen, J. Uit de geschiedenis van
Bergen-op-Zoom in de 15de eeuw's-Gra-
venhage, 1923, pg. 24-25.
(2) Cornelissen (1923), blz. 25; Slootmans.
K, Bergen op Zoom een stad als een huis
Zaltbommel, 1974, pg. 39.
(3) Slootmans 0974), pg. 41.
(4) Westra, Nederlandse ingenieurs en de
fortificatiewerken in het eerste tijdperk
van de Tachtigjarige Oorlog 1573-1604
Alphen aan den Rijn, 1992, pg. 31, 32,
102.
(5) Jongbloet-Van Houtte, G, Brieven en an
dere bescheiden betreffende Daniel van
der Meulen 1584-1600, 's Gravenhage,
1986 (Rijks Geschiedkundige Publi-
catiën, grote serie, 196), pg. 13, 31.
(6) Gemeentearchief Bergen op Zoom,
Archief secretarie 32, f lOOvso en 107vso.
(7) Westra (1992), blz. 49.
(8) British Library, Manuscript Department,
Galba CX, f 110-119.
(9) British Library, Manuscript Department,
Galba CX f. 213vso-214.
(10) Gemeentearchief Bergen op Zoom, Ar
chief secretarie 32, f 115, 133 en 155vso.
(11) Rijksarchief Zeeland, Staten Archief
16254, f 118vso.
(12) Japikse, N. (ed.), Resolutiën der Staten-
Generaal van 1585-1587, 's-Gravenhage,
1921, pg. 518.
(13) Public Record Office London, State Pa
pers 84/14, f 208-209.
(14) Public Record Office London, State Pa
pers 84/15, f115.
(15) Ham, W. A van. De vesting Bergen op
zoom en bijbehorende werken. In: Atlas
van historische vestingwerken Noord-Bra
bant, Utrecht, 1996, pg. 51.
(16) Gemeentearchief Bergen op Zoom,
Archief Secretarie, 4721.
(17) Ham, van (1996), pg. 59.
(18) Slootmans 1974), pg. 34, 43 en 46.
(19) Bedoelde kaarten worden onder andere
genoemd in: Heuvel, C.MJ.M. van den,
Papiere Bolwercken. De introductie van de
Italiaanse stede- en vestingbouw in de
Nederlanden (1540-1609) en het gebndk
van tekeningen, Alphen aan den Rijn,
1992, pg. 161
H E T
«IKGSf
KAAKTE enrie M ET1KC.E
i, Het
