Slllfe
De Waterschans nr. 2 2002
De Waterschans nr. 2 2002
;"pv
Afb.2. Spotprent uit 1579 van een onbekende tekenaar. De koe stelt de Nederlanden
voor. Filips II zit op de koe en probeert het dier in beweging te krijgen. Dat lukt niet,
omdat het beest meer belangstelling heeft voor het voer dat koningin Elisabeth haar
voorhoudt. Willem van Oranje ligt onder de koe en probeert haar uit te melken. Frans
van Anjou staat achter de koe en wordt getrakteerd op een vlaai (Rijksmuseum Am
sterdam).
Jan d'Ayala was Jan van Wittem
maar 'eenen jongen melckmuyl'.
Als in januari 1579 de scheuring in
de Nederlanden door de Unie van
Atrecht en de Unie van Utrecht
een feit wordt, moet het verloop
van de oorlog gaan bepalen waar
de grens tussen de Zuidelijke en de
Noordelijke Nederlanden zal komen
te liggen. De Unie van Atrecht koos
voor Spanje, de Unie van Utrecht
voor Willem van Oranje, dus voor
de opstand. Sommige gewesten en
steden aarzelden nog in hun keuze.
Vurige calvinisten uit Antwerpen
stuurden gauw een burgerlegertje
onder leiding van kapitein Peter
Luis naar Bergen op Zoom, om die
stad toch maar bij de Unie van
Utrecht te houden. Dat ging de
magistraat te ver. Ze bleef trouw
aan Oranje, maar hield de poorten
dicht en Luis moest onverrich-
terzake terug.
2. Verdrag van Satisfactie 1579
De Staten van Zeeland maakten
zich zorgen over de situatie in Ber
gen op Zoom. Zeeland koos me
teen de kant van Utrecht, dit in te
genstelling tot Brabant dat ver
deeld reageerde. Brussel, Antwer
pen en Leuven bleven trouw aan
de Prins van Oranje, maar Meche-
len en 's-Hertogenbosch kozen na
enige aarzeling voor Atrecht. En
Bergen op Zoom? De keuze die
deze belangrijke vestingstad zou
maken, interesseerde alle partijen.
De Zeeuwen zagen Bergen op
Zoom als een vesting die de toe
gang tot Zeeland beheerste, een
sleutel die volgens velen van hen
niet in handen van de vijand
mocht vallen. Op 29 juni veroverde
Parma Maastricht en dat stimu
leerde de Zeeuwse Staten om te
gaan praten met de Bergse magi
straat over het toelaten van Zeeuwse
soldaten ter versterking van het gar
nizoen. De Staten-Generaal en Wil
lem van Oranje drongen bij het
stadsbestuur aan om het verzoek in
te willigen. Het zou de stad niets
kosten, de soldaten zouden nie
mand lastig vallen en zich niet be
moeien met godsdienstzaken. De
markies was tegen. De Brede Raad
moest de doorslag geven en die
stemde in met het voorstel. De Ge
westelijke Staten van Zeeland gaven
daarop een Akte van Satisfactie af,
een soort overeenkomst volgens
welke er twee Zeeuwse vendels in
Bergen op Zoom gelegerd zouden
worden op kosten van Zeeland. De
soldaten zouden de burgers in
geen enkel opzicht tot last zijn, ook
niet op het vlak van de religie. De
praktijk pakte echter anders uit.
Reeds binnen een maand moest de
magistraat protesteren tegen het
uitdagend optreden van de Zeeu
wen. De calvinisten in de stad, toen
nog een minderheid, voelden zich
uiteraard gesterkt en evenals in an
dere steden die het met Willem van
Oranje hielden, wilden ze ook in
Bergen op Zoom de zetels in het
stadsbestuur bezetten en zich
meester maken van de kerken, ka
pellen en bijbehorende inkomsten,
dit alles naar het voorbeeld van hun
geloofsgenoten in Antwerpen en
andere Vlaamse steden.
3. Een dubbele beeldenstorm
Op 30 januari 1580 was er reden
voor Bergen op Zoom om een be
scheiden feestje te organiseren,
want niemand minder dan Matthias
van Oostenrijk vereerde de stad
met een bezoek. Als landvoogd was
hij de hoogste edelman in de Ne
derlanden. We vertelden reeds, dat
hij niet door Filips II was be
noemd, maar gekozen door de Sta
ten-Generaal, omdat de door de
koning benoemde Don Juan er niets
van maakte. Jan van Wittem reisde
Matthias tegemoet en het stadsbe
stuur begroette hem aan de Steen-
bergse Poort. De schutterij vormde
een erehaag langs de Steen-
bergsestraat.
Op 14 mei overleed Maria van Lan-
noy, de echtgenote van de in
Spanje gestorven markies Jan IV
van Glymes. Zij woonde de laatste
tijd in het kasteel van Solre, gele
gen in Noord-Frankrijk, niet ver
van Maubeuge.
Intussen namen de spanningen in
de stad toe, zowel tussen calvinis
ten en katholieken als tussen ma
gistraat en markies. Jan van Wittem
kwam erg autoritair over en daar
door verloor hij veel sympathie en
aanzien. Hij ging zich bedreigd
voelen in de stad en wachtte op
een gelegenheid om op zijn kasteel
in Wouw te gaan wonen. Tegen de
wandaden van de Zeeuwse solda
ten was ook het stadsbestuur niet
opgewassen. De ramen van de
Grote Kerk moesten het regelmatig
ontgelden evenals de ruiten van
de woningen van vooraanstaande
katholieken. De markies had even
min overwicht op de militairen.
Heel wat welgestelde poorters trok
ken weg. Dat was een pijnlijk ver
lies voor de stad, temeer omdat er
7 8
onder die gefortuneerde verhuizers
leden van het stadsbestuur waren.
In juni veroverde Parma Breda. Zou
Bergen op Zoom zijn volgende
triomf worden? Op aandringen van
Matthias, Willem van Oranje en de
Staten van Brabant stemde de
Brede Raad van Bergen op Zoom
in met het toelaten van nog acht
vendels. Onder leiding van kolonel
Antoine de la Garde marcheerden
ze de stad binnen. Jan van Wittem
voelde zich zwaar gepasseerd en
trok zich terug op zijn kasteel in
Wouw. Dat was zeer vervelend,
want hij bleef zich wel met alles en
nog wat in de stad bemoeien en
zodoende reisden er regelmatig
ambtenaren heen en weer tussen
Bergen en Wouw.
Het was voor het stadsbestuur een
hele opgave om geld bijeen te krij
gen voor het onderhoud van het
garnizoen. Zeeland kwam slecht
over de brug en zo raakte het
Bergse stadsbestuur achterop met
het uitbetalen van soldij met als ge
volg een garnizoen met muitzieke
soldaten. Uitgerekend op 15 augus
tus, de feestdag van Maria Tenhe
melopneming, barstte de bom. Ie
der jaar vierde de stad het Maria-
feest op grootse wijze. Het rijke Lie-
vevrouwegilde maakte er iets moois
van en van heinde en verre kwa
men de gelovigen naar Bergen op
Zoom. Allemaal afgoderij in de
ogen van de gerefonneerden. Op
de 15de augustus van het jaar 1580
drongen soldaten van het garni
zoen - er bevonden zich veel
Franse hugenoten onder hen - de
gebouwen van de paters Francisca
nen in de Minderbroedersstraat
binnen. Ze verdreven de paters uit
het klooster en de stad en roofden
alles van waarde uit hun kerk en
woning. Zelfs het lood op de daken
werd afgerukt. Al gauw sloten sym
pathisanten uit de stad zich bij de
plunderaars aan. Op straat begon
een handel in geroofde goederen.
Wat er overbleef na deze beelden-
stomi was een zwaar beschadigd
complex, hoewel een gedeelte toch
nog goed genoeg bleek om er een
gerefonneerde predikant in te huis
vesten. Bij de katholieken zat de
schrik er goed in. Het stadsbestuur
liet wel een onderzoek instellen,
maar durfde niet tegen de stormers
op te treden. Dat droeg er wellicht
toe bij dat de volgende uitbarsting
niet lang op zich liet wachten. Op 8
november brak de tweede beelden
storm uit. Toen moest vooral de
Grote Kerk het ontgelden. Weer
waren het de soldaten van het gar
nizoen die begonnen. Beelden en
andere kunstwerken werden ver
nield, liturgisch vaatwerk, fraaie
koorboeken en overige kostbaarhe
den namen de plunderaars mee.
Zelfs de graven van de markiezen
werden niet ontzien. De kapel van
Petrus en Paulus in de Hoogstraat,
het Margrietenklooster, het begijn
hof en het huis van de cellezusters
in de Huijbergsestraat kregen even
eens bezoek van de losgeslagen
menigte. Wat ze achterlieten waren
leeggeroofde, geruïneerde panden.
Het Heilig Kruis, jarenlang het
middelpunt van de Kruisomme-
gang, verdween in de vlammen. De
Grote Kerk was tien jaar lang on
bruikbaar voor diensten.
Het is te begrijpen dat aan het
zogenaamde "Nieuwe Werk', de ge
droomde uitbreiding van de Ger-
trudiskerk, evenmin nog iets werd
gedaan. Wat er al stond, veranderde
langzaam in een steengroeve die
materiaal leverde voor de verster
king van de vestingwerken en de
haven. Datzelfde lot trof het begijn
hof en het Elisabethgasthuis. Het
stadsbestuur liet die gebouwen slo
pen en de materialen veilen om de
stadskas aan te vullen. Zelfs de
door het stadsbestuur geredde zil
veren en gouden cibories, kelken,
patenen enz. verdwenen op die ma
nier uit de stad.
4. De verrassing van 5 december
1581
Jan van Wittem had het moeilijk
met al die ontwikkelingen. Eigenlijk
moest hij niets van de Spanjaarden
hebben, maar van de andere kant
wilde hij katholiek blijven en zijn
geloofsgenoten naar vermogen hel
pen. Hij moest kiezen uit twee
kwade dingen.
Zijn geloofsovertuiging gaf de door
slag en zo kwam hij steeds meer in
het Spaanse kamp terecht, de partij
die op militair terrein aan de win
nende hand was. Zou het niet mo
gelijk zijn om Bergen op Zoom in
-Sj cTS
w
van Parma, 15781589.
Operatiebasis en veroveringen
Afb.3. De veroveringen van Parma in de jaren 1578-1589. Hij begon vanuit de Waalse
gewesten en Oost-Groningen. Na elf jaar was hij heer en meester in een groot deel van
de Nederlanden. Het zag er toen zeer bedenkelijk uit voor de opstandelingen.
7 9
ifr LONMTiNttSlNCClSAWACOWE. T - QvFTr CF ENGLAND GÏVÏNG HAÏ T.HE -:é:Nv.E0F ORANGE 11TKTT
)iü FlAV'toESS RETRE JtNTt MCHcAREON THE CWBt FE EI. E AKOmHnU ntjft rut P.tt
ONWHOJTMcKEKiEiGEFHiLÜPRODE AC üf.FIH.AT V.AI HER GREATEST HE: PE. THf piofHY" JN KOMFltlPF
U'SElNG MALECONTKT IN HEF, DliS'TF.ESS'E AHDNEEDE. v»HlltHlcDlBjJ.{)lCHEKTAYI
"-15B
teenwüki^
IS 8C
1
Deventer
1537
tnsc.hcuc
Fut ter.
SCttani
en '585
'566
Den Bes.:
- 7* hj
Oeertruidcnber
£vs 158
Eindhoven y;
[563
Oostende
tutriós: 5
'y.V-vN.-'fS
Antwerp
Nieu '-'poort
■yr-- yv.
ben
Ore vel:
1st Is
XvyOWv
Oudenaarden
•'2 MA
r asset
Vocrnik
Nuvehi-
AMEN
ARTOIS
HEN E
Jgöuwe
1578
'579
LUXEMBURG
