De Waterschans nr. 2 2002
Aft). 10. Alexander Farnese, hertog van
Parma, landvoogd van de Nederlanden
(1578-1592). Zoon van Margaretha van
Parma. Geniaal als legerleider en als di
plomaat. In Vlaanderen en Brabant
maakte hij een einde aan de calvinisti
sche heerschappij, behalve dan in Ber
gen op Zoom.
Afb.9. Gevechten tijdens het beleg door Panna. De ritmeesters Parker en Backx wagen
een uitval om het Spaanse leger van de stad verwijderd te houden (Overgenomen uit:
Korneel Slootmans: Bergen op Zoom. Een stad als een huis, Zaltbommel, 1977, p. 47).
ber van de ruim 7.000 Engelse sol
daten die Leicester had meege
bracht, was sedert diens vertrek
Willoughby. Die nam toen zelf de
leiding van de verdediging op zich
en met Maurits lukte het hem om
de spanning tussen William Drury
en Thomas Morgan weg te nemen.
Gelukkig maar, want de haven was
onmisbaar. Alleen over het water
kon Bergen op Zoom nog bevoor
raad worden. Het lukte Parma
daardoor niet om net als bij Ant
werpen de stad helemaal in te slui
ten. Toen probeerde hij om de
vaandrig Grimston om te kopen.
Met medeweten van Morgan deed
Grimston of hij meewerkte. Hij
zou zorgen dat de poorten van de
Noordschans op het afgesproken
tijdstip open zouden staan. Dat ge
beurde ook en zo liep een afdeling
Spaanse keursoldaten in de val,
een gevoelig verlies voor Parma.
Veel last had hij ook van de uitval
len van het Bergse garnizoen, waar
bij met name Paulus en Marcelis
Backx zich onderscheidden.
Opvallend was ook het optreden
van de predikant Baselis junior.
Vanaf zijn 'kansel riep hij de luiste
raars op om de schop ter hand te
nemen en mee te gaan werken aan
de versterking van de schansen. Hij
gaf zelf het voorbeeld, samen met
een van de twee burgemeesters. Dat
werkte inspirerend op de burgerij.
Op 12 november 1588 gaf Parma
het beleg op. Zijn koning Filips II
had een nieuwe opdracht voor
hem. Tegen zijn zin moest hij de
strijd in de Nederlanden staken om
in Frankrijk de katholieken te gaan
helpen. Daar dreigde na de moord
op koning Hendrik III een huge
noot op te volgen in de persoon
van Hendrik IV van Bourbon (1589-
1610). Filips II, de grote kampioen
van de Contrareformatie en katho-
lieker dan de paus, kon dat niet
84
De Waterschans nr. 2 2002
dulden en droomde er al van zijn
dochter Isabella op de Franse
troon te plaatsen. Haar moeder was
namelijk een Franse prinses. Het
bleef bij een droom, want Hendrik
IV werd katholiek en vervolgens
door de Fransen algemeen aan
vaard als koning.
De tijd dat Parma met zijn leger in
Frankrijk verbleef was voor de jonge
Republiek een uitgelezen kans om
wat op adem te komen en orde op
zaken te stellen. Dat gold evenzeer
voor Bergen op Zoom en het Mar-
kiezaat. De volgende tien jaren ver
anderde er veel in de Noordelijke
Nederlanden. Een opstandig ge
biedje, nagenoeg beperkt tot de
gewesten Holland, Zeeland en
Utrecht, bedreigd door de succes
sen van Parma en geplaagd door
een economische crisis ontwik
kelde zich in één decennium tot
een zelfstandige, zeltbewuste, door
het buitenland erkende staat die
een bloeitijd, een gouden eeuw, te-
gemoetging. Speelde Bergen op
Zoom in dat proces een rol van be
tekenis? Het nam per slot van reke
ning een aparte positie in. Het was
sinds de val van Antwerpen (1585)
de enige Brabantse stad van bete
kenis die aan de kant van de Unie
van Utrecht stond, ook al had het
stadsbestuur die Unie nimmer on
dertekend. Door de Satisfactie met
Zeeland was Bergen op Zoom als
het ware vanzelf in dat kamp te
rechtgekomen en zelfs Parma had
dat niet kunnen veranderen. Voor
lopig was de stad als het ware een
enclave in een soort niemandsland.
Literatuur
Voor dit hoofdstuk is dankbaar ge
bruik gemaakt van de twee Bergse
dissertaties: Charles de Mooij: Ge
loof kan Bergen verzetten. Reforma
tie en katholieke herleving te Bergen
op Zoom 1577-1795. Hilversum
1998. en WA van Ham: Macht en
gezag in het Markiezaat. Een poli-
tiek-institutionele studie over stad en
land van Bergen op Zoom (1477-
1583) Hilversum 2000. Voor wat de
krijgsgeschiedenis betreft, heb ik
mijn voordeel gedaan met RJA
van Gils, W. Klinkert, H. Roozen-
beek: Bergen op Zoom als militaire
stad. Den Haag 1996 en met Kor
neel Slootmans: Bergen op Zoom.
Een stad als een huis. Zaltbommel
1977, 4de druk. De ellendige toe
stand van West-Brabant vooral in
de periode 1583-1593 is goed ver
woord door Rochus J. van den
Bergh in zijn artikel: Het verlaten
Westbrabantse platteland (1583-1593),
gepubliceerd in Jaarboek 55 van de
Oudheidkundige Kring van Roosen
daal De Ghulden Roos, p. 17-43,
Roosendaal 1995.
Interessant is ook het werk van M.P.
Christ: De Brabantsche Saecke. Het
vergeefse streven naar een gewestelijke
status voorStaats-Brabant 1585-1675.
Tilburg 1984, verschenen als deel
LXI in de reeks: Bijdragen tot de
geschiedenis van het zuiden van
Nederland.
Van ingrijpende gebeurtenissen als
het beleg van Panna zijn ook ver
slagen van en door ooggetuigen ge
schreven. Een belangrijke bron in
dit opzicht is het boek van de in dit
hoofdstuk vermelde predikant J.
Baselis de Jonghe: De belegeringhe
van Berghen opten Zoom, beschreven
ende den eersamen raedt der voorsz.
stadt toeghe-eygent. Bergen op Zoom,
Jacob Conin, 1603.
Voor de algemene en vaderlandse
geschiedenis zij verwezen naar de
eerder aanbevolen handboeken.
8 5
u. r rtJtCMitx-
HA'4' .rp *Uj$g
n*Ktn*> r
fmunxr .a.'v