De Waterschans nr. 2 2002 Aft). 10. Alexander Farnese, hertog van Parma, landvoogd van de Nederlanden (1578-1592). Zoon van Margaretha van Parma. Geniaal als legerleider en als di plomaat. In Vlaanderen en Brabant maakte hij een einde aan de calvinisti sche heerschappij, behalve dan in Ber gen op Zoom. Afb.9. Gevechten tijdens het beleg door Panna. De ritmeesters Parker en Backx wagen een uitval om het Spaanse leger van de stad verwijderd te houden (Overgenomen uit: Korneel Slootmans: Bergen op Zoom. Een stad als een huis, Zaltbommel, 1977, p. 47). ber van de ruim 7.000 Engelse sol daten die Leicester had meege bracht, was sedert diens vertrek Willoughby. Die nam toen zelf de leiding van de verdediging op zich en met Maurits lukte het hem om de spanning tussen William Drury en Thomas Morgan weg te nemen. Gelukkig maar, want de haven was onmisbaar. Alleen over het water kon Bergen op Zoom nog bevoor raad worden. Het lukte Parma daardoor niet om net als bij Ant werpen de stad helemaal in te slui ten. Toen probeerde hij om de vaandrig Grimston om te kopen. Met medeweten van Morgan deed Grimston of hij meewerkte. Hij zou zorgen dat de poorten van de Noordschans op het afgesproken tijdstip open zouden staan. Dat ge beurde ook en zo liep een afdeling Spaanse keursoldaten in de val, een gevoelig verlies voor Parma. Veel last had hij ook van de uitval len van het Bergse garnizoen, waar bij met name Paulus en Marcelis Backx zich onderscheidden. Opvallend was ook het optreden van de predikant Baselis junior. Vanaf zijn 'kansel riep hij de luiste raars op om de schop ter hand te nemen en mee te gaan werken aan de versterking van de schansen. Hij gaf zelf het voorbeeld, samen met een van de twee burgemeesters. Dat werkte inspirerend op de burgerij. Op 12 november 1588 gaf Parma het beleg op. Zijn koning Filips II had een nieuwe opdracht voor hem. Tegen zijn zin moest hij de strijd in de Nederlanden staken om in Frankrijk de katholieken te gaan helpen. Daar dreigde na de moord op koning Hendrik III een huge noot op te volgen in de persoon van Hendrik IV van Bourbon (1589- 1610). Filips II, de grote kampioen van de Contrareformatie en katho- lieker dan de paus, kon dat niet 84 De Waterschans nr. 2 2002 dulden en droomde er al van zijn dochter Isabella op de Franse troon te plaatsen. Haar moeder was namelijk een Franse prinses. Het bleef bij een droom, want Hendrik IV werd katholiek en vervolgens door de Fransen algemeen aan vaard als koning. De tijd dat Parma met zijn leger in Frankrijk verbleef was voor de jonge Republiek een uitgelezen kans om wat op adem te komen en orde op zaken te stellen. Dat gold evenzeer voor Bergen op Zoom en het Mar- kiezaat. De volgende tien jaren ver anderde er veel in de Noordelijke Nederlanden. Een opstandig ge biedje, nagenoeg beperkt tot de gewesten Holland, Zeeland en Utrecht, bedreigd door de succes sen van Parma en geplaagd door een economische crisis ontwik kelde zich in één decennium tot een zelfstandige, zeltbewuste, door het buitenland erkende staat die een bloeitijd, een gouden eeuw, te- gemoetging. Speelde Bergen op Zoom in dat proces een rol van be tekenis? Het nam per slot van reke ning een aparte positie in. Het was sinds de val van Antwerpen (1585) de enige Brabantse stad van bete kenis die aan de kant van de Unie van Utrecht stond, ook al had het stadsbestuur die Unie nimmer on dertekend. Door de Satisfactie met Zeeland was Bergen op Zoom als het ware vanzelf in dat kamp te rechtgekomen en zelfs Parma had dat niet kunnen veranderen. Voor lopig was de stad als het ware een enclave in een soort niemandsland. Literatuur Voor dit hoofdstuk is dankbaar ge bruik gemaakt van de twee Bergse dissertaties: Charles de Mooij: Ge loof kan Bergen verzetten. Reforma tie en katholieke herleving te Bergen op Zoom 1577-1795. Hilversum 1998. en WA van Ham: Macht en gezag in het Markiezaat. Een poli- tiek-institutionele studie over stad en land van Bergen op Zoom (1477- 1583) Hilversum 2000. Voor wat de krijgsgeschiedenis betreft, heb ik mijn voordeel gedaan met RJA van Gils, W. Klinkert, H. Roozen- beek: Bergen op Zoom als militaire stad. Den Haag 1996 en met Kor neel Slootmans: Bergen op Zoom. Een stad als een huis. Zaltbommel 1977, 4de druk. De ellendige toe stand van West-Brabant vooral in de periode 1583-1593 is goed ver woord door Rochus J. van den Bergh in zijn artikel: Het verlaten Westbrabantse platteland (1583-1593), gepubliceerd in Jaarboek 55 van de Oudheidkundige Kring van Roosen daal De Ghulden Roos, p. 17-43, Roosendaal 1995. Interessant is ook het werk van M.P. Christ: De Brabantsche Saecke. Het vergeefse streven naar een gewestelijke status voorStaats-Brabant 1585-1675. Tilburg 1984, verschenen als deel LXI in de reeks: Bijdragen tot de geschiedenis van het zuiden van Nederland. Van ingrijpende gebeurtenissen als het beleg van Panna zijn ook ver slagen van en door ooggetuigen ge schreven. Een belangrijke bron in dit opzicht is het boek van de in dit hoofdstuk vermelde predikant J. Baselis de Jonghe: De belegeringhe van Berghen opten Zoom, beschreven ende den eersamen raedt der voorsz. stadt toeghe-eygent. Bergen op Zoom, Jacob Conin, 1603. Voor de algemene en vaderlandse geschiedenis zij verwezen naar de eerder aanbevolen handboeken. 8 5 u. r rtJtCMitx- HA'4' .rp *Uj$g n*Ktn*> r fmunxr .a.'v

Periodieken

De Waterschans | 2002 | | pagina 8