Een
urr 1747
MERKWAARDIGE BRIEF
De Waterschans nr. 2 2002
Op speurtocht in Zuid-Afrika
Er wordt dit jaar uitvoerig stilge
staan bij de oprichting van de Ver
enigde Oostindische Compagnie
(VOC) op 20 maart 1602, dus vier
honderd jaar geleden. Iets minder
aandacht is er voor een ander his
torisch feit, namelijk de stichting
van de Kaapkolonie op 6 april
1652 door Jan van Riebeeck, nu
350 jaar geleden. Hij deed dat in
dienst van de VOC en het was de
eerste echte Nederlandse kolonie
in de zin van een volksplanting.
Het zou trouwens bij deze ene blij
ven.
In mijn artikel over Ryk (Rijk) Tul-
bagh in De Waterschans, nummer
4-2001 (p. 153-156) wees ik op de
banden van deze gouverneur van
de Kaapkolonie (1751-1771) met
Bergen op Zoom. Aangemoedigd
door deze vondst kwam de vraag
op, of er nog meer relaties geweest
zouden zijn tussen Bergen op
Zoom en Zuid-Afrika. Tijdens mijn
jongste verblijf aan de Kaap had ik
mooi de gelegenheid om mijn
speurtocht verder uit te breiden.
In de stadsbibliotheek van Milner-
ton, mijn woonplaats niet ver van
Kaapstad, vond ik een geschie
denisboek over de Kaap en in de
index trof ik de naam Bergen op
Zoom. Zo kwam ik niet alleen op
het spoor van Tulbagh, maar te
vens op dat van een andere gou
verneur namelijk Maurice Pasques
de Chavonnes. Hij bestuurde de
Kaapkolonie van 1714 tot 1724.
Voor zijn vertrek naar Zuid-Afrika
woonde hij jarenlang in Bergen op
Zoom en net als bij Tulbagh was dat
omdat zijn vader een functie had
bij het garnizoen. De Chavonnes
kwam onlangs in Zuid-Afrika in
het nieuws. Bij het afbreken van
een oude visfabriek nabij de haven
werden de restanten van de batte
rij 'De Chavonnes' gevonden, door
hem destijds aangelegd op een
Afb.l. De auteur bestudeert de restanten van de Batterij van De Chavonnes, gevonden
bij het slopen van een visfabriek. De restanten zijn zorgvuldig ter plekke geconserveerd
en opgenomen in de ondergrondse ruimten van het bankgebouw van de BoE.
zeer strategisch punt. Architect
Gawie Fagan, die alle oude monu
menten onder zijn hoede heeft, is
toevallig een oude bekende van
mij. Ook het plaatsje Tulbagh, dat
ongeveer twintig jaar geleden door
een aardbeving werd getroffen,
heeft hij hersteld volgens de origi
nele ontwerpen. Hij nodigde me
uit voor een bezoek aan de resten
van de druk beschreven en gefoto
grafeerde batterij, die nu te be
zichtigen is onder het nieuwe
bankgebouw van de BoE Board
of Executors). Daar de officiële
opening pas na mijn terugkeer
naar Nederland plaatsvond, ben ik
er een kijkje gaan nemen, gewa
pend met afdrukken en kopieën
uit boeken over de geschutstelling.
Ik werd er zeer vriendelijk en gast
vrij ontvangen en kreeg een uitvoe
rige rondleiding door de opgegraven
sporen, die men in de kelders van
het bankgebouw ter plekke heeft
geconserveerd. Alleen de kanonnen
ontbreken.
De figuur van Maurice Pasques de
Chavonnes lijkt mij voor de leden
van onze Geschiedkundige Kring
voldoende interessant om er in
een volgend artikel wat uitvoeriger
bij stil te staan. Hij kwam op de
wereld in Den Haag (1654), maar
woonde net als Tulbagh jarenlang
in Bergen op Zoom alvorens op te
klimmen tot gouverneur van de
Kaapkolonie.
Treurig nieuws uit Bergen op
Zoom
Een andere vondst naar mijn me
ning het vermelden waard betreft
een boekje over Tulbagh in de Na
tionale Bibliotheek te Kaapstad.
Het interesseerde me dermate, dat
86
De Waterschans nr. 2 2002
op Zoom. Wat volgde was een gru
welijke plundering en het verlies
van vele burgers, hetzij door de
dood, hetzij door vertrek naar el
ders. Het aantal inwoners liep te
rug van 7.000 naar 5.000. Het
was voor de Republiek een geluk
bij een ongeluk dat Lodewijk XV
gauw vrede wilde sluiten, de vrede
van Aken (18 oktober 1748).
Grootmoedig gaf de Franse vorst
Zeeuws-Vlaanderen, Maastricht en
Bergen op Zoom terug. Op 7 de
cember 1747 verlieten de Fransen
Bergen op Zoom, voor de stad een
reden om God 'plegtiglyk te dan
ken voor onze Verlossinge en Her-
stellinge'. Met het materiële her
stel van de stad kon pas in 1750
een begin worden gemaakt.
De brief
Hier volgt de tekst van de brief van
Jan Tulbagh aan zijn broer Rijk zo
als die in het boven vermelde
boek staat afgedrukt op de bladzij
den 142-144.
Bergen op Zoom, 6 oktober 1747.
Waarde Rijk,
't Is bijna een jaar geleden dat je
een brief van ons ontvangen hebt,
en in die tussentijd is er heel wat
gebeurd. Aan 't einde van verleden
jaar is Holland verplicht geweest
deel te nemen aan de oorlog, die
uitgebroken is tengevolge van de
Oostenrijkse Suksessie. De Fransen
hadden reeds de Oostenrijkse Ne
derlanden in bezit genomen en
toen we ook in de oorlog gesleept
werden, trokken ze Noord-Brabant
binnen en namen Breda; we be
grepen dus dat ook wij hier aan de
beurt zouden komen.
Ongelukkig zag het er in Bergen
op Zoom slecht met ons uit, want
de Heren Staten-Generaal hadden
in de vredestijd alles laten ver
waarlozen. De wallen om de stad
waren op een aantal plaatsen in
gevallen, sommige van de bui
tenwerken geheel waardeloos ge
worden; de meeste kanonnen wa
ren oud en bijna onbruikbaar en
onze voorraad kruit en kogels was
erg gering.
Zodra we hoorden van het uit
breken van de oorlog, schreef
onze Kommandant naar Den
Haag en verzocht om nieuwe
kanonnen, voldoende ammunitie
en versterking van het garnizoen,
dat maar 1200 man bedroeg. In
antwoord daarop ontvingen we
Afb.2. De hal van de Board of Executors.
ik alle bekende antiquarische
boekhandels in de stad heb be
zocht om een exemplaar te be
machtigen. Dat leverde niets op,
evenmin het snuffelen in de twee
dehands boekenverzamelingen van
liefdadigheidsinstellingen.
Tenslotte heb ik het hele boekje
laten kopiëren. Het is een biografie
van Ryk Tulbagh, geschreven door
D'Arbez (Johan Frederik van Oordt)
onder de titel Van klerk tot goever-
neur of het leven en het bestuur van
goevemeur Rijk Tulbagh (Kaapstad
1919).
Het meest trof mij hoofdstuk XVI:
Rijk ontvangt treurig nieuws. Dit
hoofdstuk bestaat voor het grootste
deel uit de letterlijke weergave van
een brief geschreven door Jan Tul
bagh aan zijn broer Rijk op 6 ok
tober 1747 vanuit Bergen op Zoom.
Voor een juist begrip van de brief
volgen hier in het kort de voor
naamste gebeurtenissen van 1747.
Ons land was toen in oorlog met
Frankrijk, de zogenaamde Oosten
rijkse Successieoorlog (1740- 1748).
Lange tijd werd die oorlog buiten
onze grenzen uitgevochten, maar
in 1747 trokken de Fransen ons
land binnen en bezetten Zeeuws-
Vlaanderen. Daarna lieten ze het
oog vallen op Maastricht, maar
om de tegenpartij op een dwaal
spoor te brengen, trokken ze met
een ander, wat kleiner leger naar
Bergen op Zoom. De schijnaanval
groeide evenwel uit tot een seri
euze belegering met zware be
schietingen. Veel gebouwen in de
stad werden verwoest, onder an
dere de Grote Kerk Wat velen
voor onmogelijk hielden, gebeur
de toch; na een beleg van enige
maanden veroverden de troepen
van graaf Löwenthal op 16 septem
ber 1747 stormenderhand Bergen
8 7