Een urr 1747 MERKWAARDIGE BRIEF De Waterschans nr. 2 2002 Op speurtocht in Zuid-Afrika Er wordt dit jaar uitvoerig stilge staan bij de oprichting van de Ver enigde Oostindische Compagnie (VOC) op 20 maart 1602, dus vier honderd jaar geleden. Iets minder aandacht is er voor een ander his torisch feit, namelijk de stichting van de Kaapkolonie op 6 april 1652 door Jan van Riebeeck, nu 350 jaar geleden. Hij deed dat in dienst van de VOC en het was de eerste echte Nederlandse kolonie in de zin van een volksplanting. Het zou trouwens bij deze ene blij ven. In mijn artikel over Ryk (Rijk) Tul- bagh in De Waterschans, nummer 4-2001 (p. 153-156) wees ik op de banden van deze gouverneur van de Kaapkolonie (1751-1771) met Bergen op Zoom. Aangemoedigd door deze vondst kwam de vraag op, of er nog meer relaties geweest zouden zijn tussen Bergen op Zoom en Zuid-Afrika. Tijdens mijn jongste verblijf aan de Kaap had ik mooi de gelegenheid om mijn speurtocht verder uit te breiden. In de stadsbibliotheek van Milner- ton, mijn woonplaats niet ver van Kaapstad, vond ik een geschie denisboek over de Kaap en in de index trof ik de naam Bergen op Zoom. Zo kwam ik niet alleen op het spoor van Tulbagh, maar te vens op dat van een andere gou verneur namelijk Maurice Pasques de Chavonnes. Hij bestuurde de Kaapkolonie van 1714 tot 1724. Voor zijn vertrek naar Zuid-Afrika woonde hij jarenlang in Bergen op Zoom en net als bij Tulbagh was dat omdat zijn vader een functie had bij het garnizoen. De Chavonnes kwam onlangs in Zuid-Afrika in het nieuws. Bij het afbreken van een oude visfabriek nabij de haven werden de restanten van de batte rij 'De Chavonnes' gevonden, door hem destijds aangelegd op een Afb.l. De auteur bestudeert de restanten van de Batterij van De Chavonnes, gevonden bij het slopen van een visfabriek. De restanten zijn zorgvuldig ter plekke geconserveerd en opgenomen in de ondergrondse ruimten van het bankgebouw van de BoE. zeer strategisch punt. Architect Gawie Fagan, die alle oude monu menten onder zijn hoede heeft, is toevallig een oude bekende van mij. Ook het plaatsje Tulbagh, dat ongeveer twintig jaar geleden door een aardbeving werd getroffen, heeft hij hersteld volgens de origi nele ontwerpen. Hij nodigde me uit voor een bezoek aan de resten van de druk beschreven en gefoto grafeerde batterij, die nu te be zichtigen is onder het nieuwe bankgebouw van de BoE Board of Executors). Daar de officiële opening pas na mijn terugkeer naar Nederland plaatsvond, ben ik er een kijkje gaan nemen, gewa pend met afdrukken en kopieën uit boeken over de geschutstelling. Ik werd er zeer vriendelijk en gast vrij ontvangen en kreeg een uitvoe rige rondleiding door de opgegraven sporen, die men in de kelders van het bankgebouw ter plekke heeft geconserveerd. Alleen de kanonnen ontbreken. De figuur van Maurice Pasques de Chavonnes lijkt mij voor de leden van onze Geschiedkundige Kring voldoende interessant om er in een volgend artikel wat uitvoeriger bij stil te staan. Hij kwam op de wereld in Den Haag (1654), maar woonde net als Tulbagh jarenlang in Bergen op Zoom alvorens op te klimmen tot gouverneur van de Kaapkolonie. Treurig nieuws uit Bergen op Zoom Een andere vondst naar mijn me ning het vermelden waard betreft een boekje over Tulbagh in de Na tionale Bibliotheek te Kaapstad. Het interesseerde me dermate, dat 86 De Waterschans nr. 2 2002 op Zoom. Wat volgde was een gru welijke plundering en het verlies van vele burgers, hetzij door de dood, hetzij door vertrek naar el ders. Het aantal inwoners liep te rug van 7.000 naar 5.000. Het was voor de Republiek een geluk bij een ongeluk dat Lodewijk XV gauw vrede wilde sluiten, de vrede van Aken (18 oktober 1748). Grootmoedig gaf de Franse vorst Zeeuws-Vlaanderen, Maastricht en Bergen op Zoom terug. Op 7 de cember 1747 verlieten de Fransen Bergen op Zoom, voor de stad een reden om God 'plegtiglyk te dan ken voor onze Verlossinge en Her- stellinge'. Met het materiële her stel van de stad kon pas in 1750 een begin worden gemaakt. De brief Hier volgt de tekst van de brief van Jan Tulbagh aan zijn broer Rijk zo als die in het boven vermelde boek staat afgedrukt op de bladzij den 142-144. Bergen op Zoom, 6 oktober 1747. Waarde Rijk, 't Is bijna een jaar geleden dat je een brief van ons ontvangen hebt, en in die tussentijd is er heel wat gebeurd. Aan 't einde van verleden jaar is Holland verplicht geweest deel te nemen aan de oorlog, die uitgebroken is tengevolge van de Oostenrijkse Suksessie. De Fransen hadden reeds de Oostenrijkse Ne derlanden in bezit genomen en toen we ook in de oorlog gesleept werden, trokken ze Noord-Brabant binnen en namen Breda; we be grepen dus dat ook wij hier aan de beurt zouden komen. Ongelukkig zag het er in Bergen op Zoom slecht met ons uit, want de Heren Staten-Generaal hadden in de vredestijd alles laten ver waarlozen. De wallen om de stad waren op een aantal plaatsen in gevallen, sommige van de bui tenwerken geheel waardeloos ge worden; de meeste kanonnen wa ren oud en bijna onbruikbaar en onze voorraad kruit en kogels was erg gering. Zodra we hoorden van het uit breken van de oorlog, schreef onze Kommandant naar Den Haag en verzocht om nieuwe kanonnen, voldoende ammunitie en versterking van het garnizoen, dat maar 1200 man bedroeg. In antwoord daarop ontvingen we Afb.2. De hal van de Board of Executors. ik alle bekende antiquarische boekhandels in de stad heb be zocht om een exemplaar te be machtigen. Dat leverde niets op, evenmin het snuffelen in de twee dehands boekenverzamelingen van liefdadigheidsinstellingen. Tenslotte heb ik het hele boekje laten kopiëren. Het is een biografie van Ryk Tulbagh, geschreven door D'Arbez (Johan Frederik van Oordt) onder de titel Van klerk tot goever- neur of het leven en het bestuur van goevemeur Rijk Tulbagh (Kaapstad 1919). Het meest trof mij hoofdstuk XVI: Rijk ontvangt treurig nieuws. Dit hoofdstuk bestaat voor het grootste deel uit de letterlijke weergave van een brief geschreven door Jan Tul bagh aan zijn broer Rijk op 6 ok tober 1747 vanuit Bergen op Zoom. Voor een juist begrip van de brief volgen hier in het kort de voor naamste gebeurtenissen van 1747. Ons land was toen in oorlog met Frankrijk, de zogenaamde Oosten rijkse Successieoorlog (1740- 1748). Lange tijd werd die oorlog buiten onze grenzen uitgevochten, maar in 1747 trokken de Fransen ons land binnen en bezetten Zeeuws- Vlaanderen. Daarna lieten ze het oog vallen op Maastricht, maar om de tegenpartij op een dwaal spoor te brengen, trokken ze met een ander, wat kleiner leger naar Bergen op Zoom. De schijnaanval groeide evenwel uit tot een seri euze belegering met zware be schietingen. Veel gebouwen in de stad werden verwoest, onder an dere de Grote Kerk Wat velen voor onmogelijk hielden, gebeur de toch; na een beleg van enige maanden veroverden de troepen van graaf Löwenthal op 16 septem ber 1747 stormenderhand Bergen 8 7

Periodieken

De Waterschans | 2002 | | pagina 9