De Waterschans nr. 3 2002
dige Fortuinstraat en Sint Anna-
straat, werd het modderig: hier lag
een ven van ongeveer 1 meter
diepte. In de richting van de Zui-
velstraat daalde het terrein nog
verder af tot een vennetje voor de
deur van de winkel van Hoyng en
ter hoogte van het Gouvernement
was meer veen dan zand te vinden.
In de Steenbergsestraat en onder
aan de Vismarkt steeg het peil
weer, zoals ook nu nog goed is te
zien. Het centrum van Bergen op
Zoom ligt volgens de reconstructie
van de oorspronkelijke hoogtelij
nen precies in het midden van een
hobbelig, venig dal, ingeklemd
tussen twee heuvels (zie afbeel
ding 1 en 2).
De eerste Bergenaren
De vroegste bewoning van enige
omvang in het gebied van de te
genwoordige binnenstad, de pas
ontdekte Romeinse sporen even
buiten beschouwing gelaten, da
teert uit de 1 lde en 12de eeuw. Om
het terrein bewoonbaar te maken
werden de natte plekken opge
hoogd met zand. Dit gebeurde bij
voorbeeld in de Sint Annastraat,
in de Zuivelstraat en in de zuid
westhoek van de Markt, waar ook
een 'zonk' in het terrein was.
In deze opvullingen kan men dus
de oudste vondsten verwachten:
aardewerk, metaalresten, enzo
voorts. In de rioolsleuven nabij
restaurant Bali werden aardewerk-
scherven uit de Romeinse en
Vroegmiddeleeuwse tijd gevon
den (2de-8ste eeuw), vermengd met
vondsten uit de llde en 12de eeuw.
Na het egaliseren werden er akkers
aangelegd, die periodiek verrijkt
werden met heideplaggen en stal
mest. We noemen dit esdekken.
Op de Parade is onlangs een der
gelijk esdek opgegraven, dat een
groot oppervlak moet hebben be
streken, tot aan de Kloosterstraat
toe. Opmerkelijk is de vondst van
een zelfde soort esdekje aan het
begin van de Zuivelstraat, vlak bij
de Markt. Dit strekte zich tenmin
ste tot het midden van de Crom-
wielstraat uit. Er was dus blijkbaar
ook landbouwgrond ten noord
oosten van de Grote Markt. Een
ander gebied waar akkerbouw be
dreven werd, lag aan de noord
westkant van de Markt, ter hoogte
van de tegenwoordige Zuidmolen
straat, Potterstraat en een gedeelte
van de Fortuinstraat.
Afb. 1. Hoogtelijnenkaart van de Grote Markt en omgeving, in meters boven NAP.
Huidige situatie.
Onder de Grote Markt zelf zijn
geen duidelijke bewijzen van agra
rische gebruik gevonden. Echte es-
dekken ontbraken. De lagenop-
bouw lijkt er meer op Engelse
drop: dunne zandlaagjes van pe
riodieke egalisaties en ophogin
gen. Een van de vermoedelijk oud
ste loopvlakken lag ter hoogte van
restaurant Bali, op 1,30 meter on
der de huidige straat, en dateert
waarschijnlijk nog van voor 1200.
Aan de kant van de Kerk werd het
ook teruggevonden. Er zijn geen
sporen van verharding in aange
troffen. Het plein had vrijwel de
zelfde hoogteverschillen als nu,
maar lag gemiddeld anderhalve
meter lager.
De vorming van de Markt
De tot op heden verrichte verken
ningen en opgravingen, ook die
op plaatsen elders in de stad, ge-
Afb.2. Hoogtelijnenkaart van de Grote Markt en omgeving. Situatie voorafgaande
aan menselijk ingrijpen.
112
De Waterschans nr. 3 2002
Afb. 3. Poging tot reconstructie van de Grote Markt en omgeving in de 12de eeuw.
a=akkers; de bebouwing is gestippeld.
AJb.4. Bodemprofiel aan de zuidwestzijde van de Markt. De 14de eeuwse ophogings
laag is donker gestippeld. a=loopvlak 12de eeuw; b=loopvlak 13de eeuw;
c=bestrating 14de eeuw; d=(verdwenen) bestrating 15de eeuw; e=huidig loopvlak na
verwijdering van de klinkers.
ven het beeld van een voorstede
lijke agrarische nederzetting in de
llde en 12de eeuw. Voor zover we
nu archeologische gegevens heb
ben, kan gesteld worden dat de
Markt van begin af aan een cen
trale open plek tussen de verschil
lende akkers was. De vraag is, of er
toen ook al huizen omheen ston
den. Een tip van de sluier werd
opgelicht bij het onderzoek in de
Sint Annastraat en onder Fortuin
straat 12. Hier werden op redelijke
diepte sporen van leemvloeren ge
vonden, die tenminste uit het be
gin van de 13de eeuw moeten da
teren. Op die plaats was destijds
bebouwing aanwezig, al zal die in
hout zijn geweest. Of dat ook geldt
voor de westzijde van de Markt is
bij gebrek aan onderzoek niet be
kend, hoewel boringen onder de
keldervloer van Fortuinstraat 1
ook op oude leemvloertjes stuitten.
Heeft er dan misschien bebou
wing op de Grote Markt zelf ge
staan, zoals het geval was op de
Vismarkt? Deze vraag kan snel be
antwoord worden, want tijdens het
graven van de rioolsleuven kwa
men nergens resten van funderin
gen, leemvloeren of paalsporen te
voorschijn. Wel is er midden op
het plein waarchijnlijk een water
put of gemetselde bak geweest,
misschien een soort drenk, verge
lijkbaar met de Zeeuwse 'vate' op
dorpspleinen. Dus blijft het beeld
over van een open plek in een
dorps-achtige situatie, met waar
schijnlijk aan de noord- en west
zijde bebouwing en aan de oost
kant een klein kerkje. Helaas is
van die kerk nooit iets opgegraven,
maar omdat de pastoor van Ber
gen al in 1219 genoemd wordt,
mogen we aannemen dat er sinds
de late 12de eeuw op deze plaats
al een kerkgebouwtje stond (zie
afbeelding 3).
Daarmee is ook de tweede vraag
beantwoord: de Markt als open
plek is nooit kleiner geweest, en
naar alle waarschijnlijkheid ook
nooit groter dan nu. De west- en
oostkant zijn al vroeg bepaald
door de ligging van de Hoogstraat,
Kremerstraat en Fortuinstraat. De
noordzijde werd gevormd door
een van de oudste bouwblokken,
maar de relatieve ouderdom van
de Zuivelstraat is nog onzeker,
aangezien de akkers ook onder
die straat lijken door te lopen. De
vorming van de zuidzijde van de
1 1 3
