De Waterschans nr. 3 2002
met Frankrijk en Engeland. Samen
zouden de drie landen tegen
Spanje vechten. In de praktijk viel
het echter tegen. Reeds twee jaar
later sloot koning Hendrik IV van
Frankrijk vrede. De grote betekenis
van dit verbond ligt veel meer in
het feit, dat twee grote mogendhe
den de jonge Republiek als een
volwaardige staat erkenden. Het
kleine opstandige landje aan de
Noordzee begon internationaal
mee te tellen. Bergen op Zoom
merkte daar niet veel van, zodat
het te betwijfelen valt of de Berge-
naren van 1596 de grote betekenis
van het verdrag van 1596 hebben
doorzien.
Intussen hadden de Spaanse Ne
derlanden een andere landvoogd
gekregen, namelijk aartshertog Al-
bertus van Oostenrijk. In 1597 ver
trok die vanuit Turnhout met
4.000 man voetvolk en 600 ruiters
richting Bergen op Zoom. Solda
ten uit de voorhoede waren reeds
doorgedrongen tot in de droge
gracht van het ravelijn aan de Bos
poort, voordat schildwachten hen
ontdekten en verdreven. Maurits
viel in die tijd het vijandelijk leger
bij Turnhout aan, een gevecht dat
hem veel roem opleverde. Zo was
de situatie toen in 1598 koning Fi-
lips II van Spanje overleed. Een
laatste poging van hem om de
vrede in de Nederlanden te her
stellen was het regelen van een
huwelijk van Albertus van Oosten
rijk met zijn nicht Isabella, de
dochter van Filips II. De Spaanse
koning stond alle Nederlanden
aan het jonge echtpaar af bij wijze
van een huwelijksgeschenk. Hij
hoopte dat ook de opstandige Ne
derlandse gewesten dat zouden
aannemen. Ze wilden immers zelf
standig zijn en aan die wens kwam
de koning tegemoet. Althans, dat
beweerde hij. De Republiek had
zo haar bedenkingen en weigerde
het aartshertogelijk paar als haar
soeverein te erkennen.
3. Bergen op Zoom hoofdstad van
Brabant?
Na het afzweren van de Spaanse
koning in 1581 ging de macht over
aan de Staten-Generaal. Zonder
goedkeuring van de vorst konden
de afgevaardigden van de Gewes
telijke Staten voortaan bijeenko
men en besluiten nemen. Dat gold
uiteraard alleen voor die gewesten,
die de kant van de Unie van Utrecht
6. Het interieur van de Grote Kerk, geschilderd door D. de Blieck circa 1660. Links
het grote zwarte bord met daarop de Tien Geboden. Vanuit een zijbeukkapel aan de
noordzijde werpen we een blik in het schip van de kerk. Dit kunstwerk hangt in het
Markiezenhof.
W.U I
7. Gezicht op de Grote Kerk vanuit de Huijbergsestraat. Duidelijk zien we de
restanten van het nimmer voltooide zogenaamde Nieuwe Werk, een grote uitbreiding
van de kerk op wat nu de Parade is. Links op de voorgrond het klooster van de
Cellezusters (Nu staat daar De Hollandsche Tuin). Tekening van Barnardus Klotz
1671 (Particulier bezit).
118
De Waterschans nr. 3 2002
kozen. Daar hoorden aanvankelijk
ook Brabant en Vlaanderen bij.
Panna slaagde er evenwel in om
langs militaire en/of diplomatieke
weg die twee provincies terug te
brengen onder het gezag van
Spanje. Vlaanderen ging voor
'Utrecht' zelfs helemaal verloren
en stuurde daarom geen afgevaar
digden meer naar de Staten-Gene
raal. Voor Brabant lag het iets an
ders. Twee steden bleven trouw
aan de Unie van Utrecht: Willem
stad en Bergen op Zoom. Willem
stad werd echter al gauw tot Hol
land gerekend, ofschoon het ei
genlijk tot het Markiezaat hoorde.
Zo was Bergen op Zoom na de val
van Antwerpen in 1585 de enige
Brabantse stad die deel uitmaakte
van de Unie van Utrecht.
De vraag was toen, of die ene stad
een heel gewest mocht vertegen
woordigen, een stad nota bene die
nooit een zetel in het hoogste be
stuursorgaan had gehad. Leuven,
Brussel, Antwerpen, 's-Hertogen-
bosch en Breda hadden dat wel.
Het Bergse stadsbestuur gaf zich
zelf dan ook weinig kans, dat het
voor een zetel in aanmerking zou
komen. Wat stelde Staats-Brabant
immers nog voor? En wat stelde
Bergen op Zoom voor? Prins Mau
rits, heer van de stad, dacht er ech
ter anders over. Hij wilde Bergen
op Zoom namens Brabant een ze
tel in de Staten-Generaal bezor
gen. Dat deed hij uit eigenbelang.
Als heer van de stad benoemde
Maurits de leden van het stadsbe
stuur en langs die weg zou hij
kunnen uitmaken, welke mede
stander van hem zitting zou krij
gen in de Staten-Generaal. Op die
manier hoopte hij zijn invloed in
het hoogste bestuursorgaan van
de Republiek te vergroten. Het was
dan ook op zijn voorstel dat Ber
gen op Zoom op 17 januari 1587
een deputatie naar de Staten-Ge
neraal stuurde met het verzoek om
namens de edelen en steden van
Brabant toegelaten te worden tot
dit hoge college. Het gezelschap
bestond uit vier vrienden van de
stadhouder, waaronder burge
meester Van Sonsveld. De Staten-
Generaal wezen het verzoek af. De
Hoogmogende Heren - zo noem
de men de leden van de Staten-
Generaal - gaven daarbij als reden
op dat Brabant zo weinig voor
stelde en niets bijdroeg in de ge
meenschappelijke oorlogskosten.
8. De terechtstelling van Anneke Utenhove, gravure door Jan Luyken. Priesters
proberen vergeefs om Anneke alsnog van mening te doen veranderen (Overgenomen
uit: Eddy Put en Craig Harline: Verloren schapen, schurftige herders. De helse dagen
van bisschop Mathias Hovius. Nijmegen 2001).
'Zonder contributie geen in
spraak', verklaarden de afgevaar
digden van Amsterdam. Hun me
ning was heel belangrijk, want
Holland betaalde meer dan 60
procent van de oorlogskosten en
het grootste deel daarvan kwam
uit Amsterdam.
In 1588 verliet Leicester zwaar te
leurgesteld de Nederlanden. De
Staten-Generaal besloten toen om
niet langer te leuren met hun soe
vereiniteit, maar zonder vorst op
eigen kracht het land te besturen.
Men koos dus voor een republiek,
een zeldzaam verschijnsel in die
tijd. Dat vroeg wel om een reorga
nisatie van het landsbestuur. Mau
rits vond dat een mooie gelegen
heid voor een tweede poging om
Bergen op Zoom in de Staten-Ge
neraal te krijgen. De Bergse magis
traat werkte mee en diende een
nieuw verzoek in. Het stadsbestuur
begreep nu dat een erkenning van
Staats-Brabant als volwaardig lid
van de Unie van Utrecht de status
van de eigen stad ten goede zou
komen. Zelfs zagen de heren op het
stadhuis hun Bergen op Zoom al
als hoofdstad van Staats-Brabant.
In het nieuwe verzoek vroeg het
stadsbestuur niet alleen om een
zetel in de Staten-Generaal, maar
ook om toelating tot de Raad van
State. Laatstgenoemd college be
heerde als dagelijks bestuur de fi
nanciën in Staats-Brabant en Ber
gen op Zoom wilde daar graag
over meepraten en meebeslissen.
De Staten-Generaal stuurden het
verzoek naar Maurits om advies.
Bergen had zich geen betere raad
gever kunnen wensen. De stad
houder, tevens heer van Bergen op
Zoom, drong natuurlijk aan op in
williging van de wens. Zijn opzet
werd evenwel doorzien en ook dat
droeg ertoe bij, dat de markiezen-
stad na een lange omweg van
overleg uiteindelijk genoegen
moest nemen met enkele vage be
loften voor later. Voorlopig be
stuurden de Staten-Generaal van
uit Den Haag Staats-Brabant als
generaliteitsland. Het deelde dat
lot met Staats-Vlaanderen
Zeeuws-Vlaanderen). Staats-Op-
pergelder (Venlo en omgeving) en
Westerwolde in Zuidoost-Gronin-
gen. Dat zou zo blijven tot 1 maart
1796, alle pogingen om die situ
atie eerder te doorbreken ten spijt.
4. Einde van de economische
crisis?
De verovering van Antwerpen door
Panna in 1585 bleek al gauw van
1 1 9
[AG,.