Bergen op Zoom, een stad als een h(sl)uis De Waterschans nr. 4 2002 verzoek ik om veel mildheid van de lezer wat de stijl betreft, want ik schreef het in een mij vreemde taal. Deze taal is echter het meest ge schikt voor mijn verslagen. Ik hoop dat men mijn taalfouten vergeeft ten gunste van de inhoud en de on partijdigheid, die ik in alles toege past heb. Mocht het werkstuk waar dering vinden dan zou ik kunnen besluiten (ben ik bereid) om ook over andere oorlogscampagnes te schrijven, waar ik in mijn functie aanwezig was of dit als erkende en beschermde vrijwilliger deed. Ik noem bijvoorbeeld de campagnes van Finland, van Bohemen, van Beieren, van de Rijn en de Neder landen. Ik zou ze van opmerkingen voorzien, waartoe de gebeurtenis sen mij steeds weer gelegenheid ga ven. Deze heb ik voor mijn eigen ontwikkeling genoteerd'. Eggers Visionair of niet? Eggers wil een precisiewerk leveren waarvan Europa verbaasd zal opkij ken. Hij is ervan overtuigd dat er veel veranderd is in de militaire strategie, in de toepassing van in undatie, het zich verschuilen in de aarde en het voeren van acties in nacht en duisternis. Daar heeft hij - desnoods - zijn tijd en geld voor over, de kennis ervoor acht hij bij zichzelf in voldoende mate aanwe zig. Hij volgt daarbij een voor de hand liggende weg: Frankrijk en Maurits van Saksen, maarschalk van Frank rijk, mogen in geen geval geërgerd worden Daarom wil hij zijn studie neutraal en zakelijk houden. Dat verklaart ook zijn keuze van de uit gever en de plaats van verschijning, in Nederland en Duitsland, in Am sterdam en Leipzig. Europa stond op dat moment nog niet echt klaar om over de schou ders van Eggers mee te kijken. Mis schien zijn wij hierin wel de eer sten, en kunnen we geredelijk vast stellen dat hij dan toch een profe tische bril heeft gedragen. Hij reali seert zich volledig, dat wat hij gaat publiceren grote invloed zal heb ben op zijn toekomst en promotie kansen. De oorlog is voorbij. Met de vrede van Aken 1748 is een eind gekomen aan een wereld brand die grote delen van de mensheid heeft gehavend. Zelfs de grote naties zijn moegestreden. De kans op nieuwe oorlogen lijkt niet groot, de toekomst voor hoge huurmilitairen ziet er dus niet rooskleurig uit. Eggers, genie-vakman met zeer goede staat van dienst en vele rela ties, is luitenant-kolonel. Verschil lende keren deed de Franse leger leiding een beroep op hem. Voor Eggers is deze achtergrond ge schikt voor de publicatie van zijn ideeën. Sinds 1987, toen we dachten aan een relatie tussen Eggers en Zee land, en nu, kunnen we nog steeds niet met zekerheid zijn geboorte land vaststellen. In zijn Duits Lexi con duikt naam Stockholm op. Het kan dus goed zijn dat hij uit eindelijk blijkt een Zweed te zijn. Naar Eggers oordeel is er een revo lutie op komst in de oorlogsprak tijk. Fleurige formaties in scharla ken en blauw zullen verleden tijd worden. Afspraken over wie het eerst gaat schieten, met presentjes na afloop, worden ondenkbaar. Het wordt specialistenwerk. Kleine groepen, laag bij of in de grond, in water en modder, graven en spitten in het donker en slapen overdag op afstand. Daarom moet heel Europa de aanval op Bergen op Zoom en de Linie bestuderen en de bescher mende mogelijkheden van Moeder Aarde onderkennen. Eggers moet spoedig gemerkt heb ben dat zijn visie nog niet uitge breid gedeeld werd: in de folder van 16 januari, uitgereikt aan de Vrienden van het Fort de Roovere, noemden wij het gebruik voor on derwijsdoeleinden in Parijs waar schijnlijk Toch was er wel belangstelling voor zijn werk Er verscheen immers een Duitse editie en het werd in 1770 in het Frans heruitgegeven. Dat er toch een zekere 'vraag' naar be stond blijkt ook wel uit het bestaan van exemplaren van een eenvoudi ger opzet. Tot slot enkele kanttekeningen bij Eggers voorwoord. Hij laat Löwent- hal in de eer van Maurits van Sak sen delen. Dat kon wellicht ook niet anders, maar tussen de regels door valt te lezen dat Eggers zijn optreden erg conservatief vond. Het veroveren van een vesting als Bergen op Zoom was immers niet eens zo moeilijk? 'In 29 van de 30 gevallen moet het lukken', schrijft hij. Daarnaast blijft de vraag open of de generaal zijn vorst nu echt wel een dienst be wees met de vernietiging van de stad. De oude Cronström krijgt weinig kritiek Heel anders dan in Hollandse geschriften, komt hij bij Eggers positief over. Wat gedaan kon worden heeft hij gedaan. Voor het redden van de stad was het ver jagen van de belegeraars nodig ge weest, maar dat deed het leger bij Oudenbosch nu net niet, het Oos tenrijkse commando daar liet de stad aan haar lot over. Eggers stelt, dat de reputatie van Cronström ten onrechte besmeurd is. Volgens de Vauban-methode een stad aanval len moet altijd tot succes leiden. Eggers schat de kans van slagen op 95 Anders ligt het bij een aanval op een inundatielinie. Daar dienen zich, zoals bij De Roovere, heel nieuwe ontwikkelingen aan: wan neer beide kampen zich in de aarde verschuilen verstarren de linies. Zoals hiervoor al gezegd: het lijkt er op, dat Eggers met zijn werk zijn tijd vooruit was. Tot in de laatste ja ren van de 19e eeuw blijft de in houd van het voorwoord onbespro ken. Dat doen ook Nederlandse mi litaire auteurs als O.JA Schwarz en CA van Sypestein. En ook de ge nerale staven van landen als Frank rijk en Engeland blijken er in de laatste helft van de negentiende eeuw nog geen probleem in te zien de troepen ten aanval te sturen in de markante kleuren scharlaken rood, hemelsblauw Nu het Nederland van boven de ri vieren zich opmaakt zich te buigen over de historie van de West-Bra bantse waterlinie en de vereniging Menno van Coehoom veel ruimte er voor vrijmaakt in haar periodiek 'Saillant', hoop ik met deze bijdrage projectleiders van randstadlinies en bezoekers van de komende ten toonstelling in het Markiezenhof stof ter overpeinzing te hebben ge boden. 1 74 De Waterschans nr. 4 2002 Dr. Frank C.J. Wierckx In de jaren zestig van de vorige eeuw schreef de toenmalige gemeente-archivaris Corneel Slootmans een boek met de titel 'Bergen op Zoom, een stad als een huis'. De titel van dit boek verwees naar de mening van de auteur naar de aanname, dat Bergen op Zoom in de loop van haar geschiedenis voor velen een betrouwbare thuisbasis geworden is. Velen veronderstellen dan ook dat hun voorouders reeds vele generaties in deze stad geleefd hebben. Nader onderzoek leert echter dat dit in vele gevallen niet juist is. Bergen op Zoom was in het verleden en is ook in het heden, zoals een latere opvolger van Corneel Slootmans, dr. Willem van Ham, eens opmerkte een doorgangsstad. Als parafrase op eerder genoemde boektitel 'Een stad als een sluis'. Immigratie en emigratie spelen een belangrijke rol in de geschiedenis van iedere stad. De samenstelling van de bevolking wordt er in hoge mate door beïnvloed. Voor steden in Nederland geldt dat de samen stelling van haar bevolking in de tijd opmerkelijke verandering heeft ondergaan. Genealogen moeten vaak constateren dat hun voorou ders niet uit de stad komen waar zijzelf als gevolg van de geschiede nis van de meest recente generaties van hun familie zo innig mee ver bonden zijn. In dit artikel zal ik proberen enige stellingen over de herkomst van de Bergse bevolking te poneren. Deze stellingen zijn uitdrukkelijk be doeld als uitgangspunt voor discus sie en nader onderzoek en moeten vooral niet gezien worden als een eenduidige en finale eindconclu sie. Vooraf wil ik dan ook opmer ken dat nader onderzoek van de vele beschikbare, maar tot nu toe ongebruikte bronnen, zowel demo grafisch als genealogisch, noodza kelijk is om een duidelijker beeld te vormen van de herkomst van de Bergse bevolking in heden en ver leden. Dit artikel pretendeert niet het finale sluitstuk van een onder zoek te zijn, maar eerder het provo cerende begin van dit proces dat uiteindelijk moet leiden tot meer onderzoek en nieuwe inzichten in dit aspect van de geschiedenis van onze Scheldestad. Om migratie te kunnen begrijpen is kennis van de geschiedenis van een stad of streek noodzakelijk. Ook voor Bergen op Zoom spelen enkele gebeurtenissen uit haar ge schiedenis een sleutelrol in haar demografische ontwikkeling. In dit opzicht is het jaar 1579 van groot belang: Bergen op Zoom krijgt een Zeeuws garnizoen, kiest definitief de kant van Republiek en wordt een protestantse stad. Bergen op Zoom wordt daarmee als enige grote stad in de Staatse deel van Brabant een nagenoeg volledig protestantse stad, dit in tegenstel ling tot Breda (gemengd katholiek en protestant) en Den Bosch (blijft grotendeels katholiek op enkele in vloedrijke, protestantse regentenfa milies na). Deze uitzonderingsposi tie verklaart de achtergrond van de tekst in Adriaan Valerius' Gedenk- klank: het goede, protestantse Ber gen op Zoom houdt zich vroom en biedt weerstand tegen de katho lieke, Spaanse aanvaller. Deze geslaagde overgang naar het protestantisme ziet men ook terug in de bewaard gebleven archieven van de beide kerkgenootschappen in Bergen op Zoom: het archief van de Nederduits Gereformeerde ge meente vangt trots aan rond 1585 terwijl dat van haar Rooms Katho lieke tegenhanger een aarzelend begin vertoont in de jaren kort na 1650. Daarvoor weken katholieken binnen Bergen op Zoom uit naar de omliggende dorpen, waar in deze periode wel katholieke geeste lijke verzorging mogelijk was, zoals Halsteren, Huijbergen en Wouw. Een vergelijking van het aantal do pen in de Nederduits Gerefor meerde gemeente enerzijds en in de katholieke parochies in de om liggende dorpen met een verwijzing naar Bergen op Zoom anderzijds laat duidelijk zien dat het aantal katholieken in de stad zelf en haar directe omgeving relatief laag ge weest moet zijn. Geschiedenis vertoont echter haar eigen dynamiek en niets blijft zoals het eens was. Zo ook de situatie in Bergen op Zoom in de periode tus sen 1648 en 1795. De getalsmatige verhouding tussen protestanten en katholieken verandert gestaag, zo dat bij de Franse inname van de stad in 1795 ongeveer een derde van de bevolking protestant is; de rest is katholiek. Bergen op Zoom is daarmee wel een Brabantse stad met een autochtone protestantse bevolking. Nader onderzoek leert echter dat de omslag van overwegend protes tant naar gemengd protestant - katholiek een geleidelijk proces is, dat reeds voor 1700 begint en uit eindelijk pas rond 1900 haar einde heeft. Het jaar 1747 is hierin geen bijzonder omslagpunt. Dit bleek met name uit de vergelijking van de wijklijsten (overzichten van be woners per wijk) die voor deze pe- 1 75

Periodieken

De Waterschans | 2002 | | pagina 18