Bergen op Zoom, een stad als een h(sl)uis
De Waterschans nr. 4 2002
verzoek ik om veel mildheid van de
lezer wat de stijl betreft, want ik
schreef het in een mij vreemde taal.
Deze taal is echter het meest ge
schikt voor mijn verslagen. Ik hoop
dat men mijn taalfouten vergeeft
ten gunste van de inhoud en de on
partijdigheid, die ik in alles toege
past heb. Mocht het werkstuk waar
dering vinden dan zou ik kunnen
besluiten (ben ik bereid) om ook
over andere oorlogscampagnes te
schrijven, waar ik in mijn functie
aanwezig was of dit als erkende en
beschermde vrijwilliger deed. Ik
noem bijvoorbeeld de campagnes
van Finland, van Bohemen, van
Beieren, van de Rijn en de Neder
landen. Ik zou ze van opmerkingen
voorzien, waartoe de gebeurtenis
sen mij steeds weer gelegenheid ga
ven. Deze heb ik voor mijn eigen
ontwikkeling genoteerd'.
Eggers
Visionair of niet?
Eggers wil een precisiewerk leveren
waarvan Europa verbaasd zal opkij
ken. Hij is ervan overtuigd dat er
veel veranderd is in de militaire
strategie, in de toepassing van in
undatie, het zich verschuilen in de
aarde en het voeren van acties in
nacht en duisternis. Daar heeft hij
- desnoods - zijn tijd en geld voor
over, de kennis ervoor acht hij bij
zichzelf in voldoende mate aanwe
zig.
Hij volgt daarbij een voor de hand
liggende weg: Frankrijk en Maurits
van Saksen, maarschalk van Frank
rijk, mogen in geen geval geërgerd
worden Daarom wil hij zijn studie
neutraal en zakelijk houden. Dat
verklaart ook zijn keuze van de uit
gever en de plaats van verschijning,
in Nederland en Duitsland, in Am
sterdam en Leipzig.
Europa stond op dat moment nog
niet echt klaar om over de schou
ders van Eggers mee te kijken. Mis
schien zijn wij hierin wel de eer
sten, en kunnen we geredelijk vast
stellen dat hij dan toch een profe
tische bril heeft gedragen. Hij reali
seert zich volledig, dat wat hij gaat
publiceren grote invloed zal heb
ben op zijn toekomst en promotie
kansen. De oorlog is voorbij. Met
de vrede van Aken 1748 is een
eind gekomen aan een wereld
brand die grote delen van de
mensheid heeft gehavend. Zelfs de
grote naties zijn moegestreden. De
kans op nieuwe oorlogen lijkt niet
groot, de toekomst voor hoge
huurmilitairen ziet er dus niet
rooskleurig uit.
Eggers, genie-vakman met zeer
goede staat van dienst en vele rela
ties, is luitenant-kolonel. Verschil
lende keren deed de Franse leger
leiding een beroep op hem. Voor
Eggers is deze achtergrond ge
schikt voor de publicatie van zijn
ideeën.
Sinds 1987, toen we dachten aan
een relatie tussen Eggers en Zee
land, en nu, kunnen we nog steeds
niet met zekerheid zijn geboorte
land vaststellen. In zijn Duits Lexi
con duikt naam Stockholm op.
Het kan dus goed zijn dat hij uit
eindelijk blijkt een Zweed te zijn.
Naar Eggers oordeel is er een revo
lutie op komst in de oorlogsprak
tijk. Fleurige formaties in scharla
ken en blauw zullen verleden tijd
worden. Afspraken over wie het
eerst gaat schieten, met presentjes
na afloop, worden ondenkbaar. Het
wordt specialistenwerk. Kleine
groepen, laag bij of in de grond, in
water en modder, graven en spitten
in het donker en slapen overdag op
afstand. Daarom moet heel Europa
de aanval op Bergen op Zoom en
de Linie bestuderen en de bescher
mende mogelijkheden van Moeder
Aarde onderkennen.
Eggers moet spoedig gemerkt heb
ben dat zijn visie nog niet uitge
breid gedeeld werd: in de folder
van 16 januari, uitgereikt aan de
Vrienden van het Fort de Roovere,
noemden wij het gebruik voor on
derwijsdoeleinden in Parijs waar
schijnlijk
Toch was er wel belangstelling voor
zijn werk Er verscheen immers een
Duitse editie en het werd in 1770 in
het Frans heruitgegeven. Dat er
toch een zekere 'vraag' naar be
stond blijkt ook wel uit het bestaan
van exemplaren van een eenvoudi
ger opzet.
Tot slot enkele kanttekeningen bij
Eggers voorwoord. Hij laat Löwent-
hal in de eer van Maurits van Sak
sen delen. Dat kon wellicht ook
niet anders, maar tussen de regels
door valt te lezen dat Eggers zijn
optreden erg conservatief vond.
Het veroveren van een vesting als
Bergen op Zoom was immers niet
eens zo moeilijk?
'In 29 van de 30 gevallen moet het
lukken', schrijft hij. Daarnaast blijft
de vraag open of de generaal zijn
vorst nu echt wel een dienst be
wees met de vernietiging van de
stad. De oude Cronström krijgt
weinig kritiek Heel anders dan in
Hollandse geschriften, komt hij bij
Eggers positief over. Wat gedaan
kon worden heeft hij gedaan. Voor
het redden van de stad was het ver
jagen van de belegeraars nodig ge
weest, maar dat deed het leger bij
Oudenbosch nu net niet, het Oos
tenrijkse commando daar liet de
stad aan haar lot over. Eggers stelt,
dat de reputatie van Cronström ten
onrechte besmeurd is. Volgens de
Vauban-methode een stad aanval
len moet altijd tot succes leiden.
Eggers schat de kans van slagen op
95 Anders ligt het bij een aanval
op een inundatielinie. Daar dienen
zich, zoals bij De Roovere, heel
nieuwe ontwikkelingen aan: wan
neer beide kampen zich in de aarde
verschuilen verstarren de linies.
Zoals hiervoor al gezegd: het lijkt er
op, dat Eggers met zijn werk zijn
tijd vooruit was. Tot in de laatste ja
ren van de 19e eeuw blijft de in
houd van het voorwoord onbespro
ken. Dat doen ook Nederlandse mi
litaire auteurs als O.JA Schwarz en
CA van Sypestein. En ook de ge
nerale staven van landen als Frank
rijk en Engeland blijken er in de
laatste helft van de negentiende
eeuw nog geen probleem in te zien
de troepen ten aanval te sturen in
de markante kleuren scharlaken
rood, hemelsblauw
Nu het Nederland van boven de ri
vieren zich opmaakt zich te buigen
over de historie van de West-Bra
bantse waterlinie en de vereniging
Menno van Coehoom veel ruimte
er voor vrijmaakt in haar periodiek
'Saillant', hoop ik met deze bijdrage
projectleiders van randstadlinies en
bezoekers van de komende ten
toonstelling in het Markiezenhof
stof ter overpeinzing te hebben ge
boden.
1 74
De Waterschans nr. 4 2002
Dr. Frank C.J. Wierckx
In de jaren zestig van de vorige eeuw schreef de toenmalige gemeente-archivaris Corneel
Slootmans een boek met de titel 'Bergen op Zoom, een stad als een huis'. De titel van dit
boek verwees naar de mening van de auteur naar de aanname, dat Bergen op Zoom in de
loop van haar geschiedenis voor velen een betrouwbare thuisbasis geworden is. Velen
veronderstellen dan ook dat hun voorouders reeds vele generaties in deze stad geleefd
hebben. Nader onderzoek leert echter dat dit in vele gevallen niet juist is. Bergen op Zoom
was in het verleden en is ook in het heden, zoals een latere opvolger van Corneel
Slootmans, dr. Willem van Ham, eens opmerkte een doorgangsstad. Als parafrase op eerder
genoemde boektitel 'Een stad als een sluis'.
Immigratie en emigratie spelen een
belangrijke rol in de geschiedenis
van iedere stad. De samenstelling
van de bevolking wordt er in hoge
mate door beïnvloed. Voor steden
in Nederland geldt dat de samen
stelling van haar bevolking in de
tijd opmerkelijke verandering heeft
ondergaan. Genealogen moeten
vaak constateren dat hun voorou
ders niet uit de stad komen waar
zijzelf als gevolg van de geschiede
nis van de meest recente generaties
van hun familie zo innig mee ver
bonden zijn.
In dit artikel zal ik proberen enige
stellingen over de herkomst van de
Bergse bevolking te poneren. Deze
stellingen zijn uitdrukkelijk be
doeld als uitgangspunt voor discus
sie en nader onderzoek en moeten
vooral niet gezien worden als een
eenduidige en finale eindconclu
sie. Vooraf wil ik dan ook opmer
ken dat nader onderzoek van de
vele beschikbare, maar tot nu toe
ongebruikte bronnen, zowel demo
grafisch als genealogisch, noodza
kelijk is om een duidelijker beeld te
vormen van de herkomst van de
Bergse bevolking in heden en ver
leden. Dit artikel pretendeert niet
het finale sluitstuk van een onder
zoek te zijn, maar eerder het provo
cerende begin van dit proces dat
uiteindelijk moet leiden tot meer
onderzoek en nieuwe inzichten in
dit aspect van de geschiedenis van
onze Scheldestad.
Om migratie te kunnen begrijpen
is kennis van de geschiedenis van
een stad of streek noodzakelijk.
Ook voor Bergen op Zoom spelen
enkele gebeurtenissen uit haar ge
schiedenis een sleutelrol in haar
demografische ontwikkeling. In dit
opzicht is het jaar 1579 van groot
belang: Bergen op Zoom krijgt een
Zeeuws garnizoen, kiest definitief
de kant van Republiek en wordt
een protestantse stad. Bergen op
Zoom wordt daarmee als enige
grote stad in de Staatse deel van
Brabant een nagenoeg volledig
protestantse stad, dit in tegenstel
ling tot Breda (gemengd katholiek
en protestant) en Den Bosch (blijft
grotendeels katholiek op enkele in
vloedrijke, protestantse regentenfa
milies na). Deze uitzonderingsposi
tie verklaart de achtergrond van de
tekst in Adriaan Valerius' Gedenk-
klank: het goede, protestantse Ber
gen op Zoom houdt zich vroom en
biedt weerstand tegen de katho
lieke, Spaanse aanvaller.
Deze geslaagde overgang naar het
protestantisme ziet men ook terug
in de bewaard gebleven archieven
van de beide kerkgenootschappen
in Bergen op Zoom: het archief van
de Nederduits Gereformeerde ge
meente vangt trots aan rond 1585
terwijl dat van haar Rooms Katho
lieke tegenhanger een aarzelend
begin vertoont in de jaren kort na
1650. Daarvoor weken katholieken
binnen Bergen op Zoom uit naar
de omliggende dorpen, waar in
deze periode wel katholieke geeste
lijke verzorging mogelijk was, zoals
Halsteren, Huijbergen en Wouw.
Een vergelijking van het aantal do
pen in de Nederduits Gerefor
meerde gemeente enerzijds en in
de katholieke parochies in de om
liggende dorpen met een verwijzing
naar Bergen op Zoom anderzijds
laat duidelijk zien dat het aantal
katholieken in de stad zelf en haar
directe omgeving relatief laag ge
weest moet zijn.
Geschiedenis vertoont echter haar
eigen dynamiek en niets blijft zoals
het eens was. Zo ook de situatie in
Bergen op Zoom in de periode tus
sen 1648 en 1795. De getalsmatige
verhouding tussen protestanten en
katholieken verandert gestaag, zo
dat bij de Franse inname van de
stad in 1795 ongeveer een derde
van de bevolking protestant is; de
rest is katholiek. Bergen op Zoom
is daarmee wel een Brabantse stad
met een autochtone protestantse
bevolking.
Nader onderzoek leert echter dat
de omslag van overwegend protes
tant naar gemengd protestant -
katholiek een geleidelijk proces is,
dat reeds voor 1700 begint en uit
eindelijk pas rond 1900 haar einde
heeft. Het jaar 1747 is hierin geen
bijzonder omslagpunt. Dit bleek
met name uit de vergelijking van
de wijklijsten (overzichten van be
woners per wijk) die voor deze pe-
1 75