De Waterschans nr. 4 2002 deels vissers (in de traditie van de familie van hun vader) en deels pottenbakker, daarbij aansluitend bij de traditie van de familie van hun moeder. Toch blijven de ban den bestaan, hetgeen blijkt uit het huwelijk tussen de visser Willem van Dort (1768-1849) en de potten bakkersdochter Elisabeth Augustijn (1771-1828), dochter van Jan Au gustijn en Johanna Gastelaars. Na een redelijk levendige migratie in de 17e eeuw met personen af komstig uit Wachtendonk, nabij de Nederlands-Duitse grens, Dor drecht en Oosterhout, wordt dit in de 18e eeuw steeds minder. De be roepsgroep is in die periode relatief gesloten en huwt hoofdzakelijk on derling. Handel en nijverheid In de beschreven periode be hoorde een aanzienlijk deel van de Bergse bevolking tot de Nederduits Gereformeerde kerk. Dit betekent dat ook in kringen van handel en nijverheid een aanzienlijk aantal protestantse families actief waren. Ook dit zal ik trachten aan de hand van enige voorbeelden te illustre ren. Belangrijk is dat deze families economische banden onderhou den met andere steden, zoals Ant werpen, Rotterdam, Amsterdam en 's-Gravenhage. Als voorbeeld van de banden met Antwerpen wil ik slechts wijze op de familie Beijers van Voxdael, be zitters van de halve heerlijkheid Os- sendrecht, poorter van de stad Ant werpen en bestuurlijk actief binnen Bergen op Zoom (Cornelis Beijers van Voxdael overlijdt in september 1479 als regerend schepen van de stad, maar zijn nalatenschap wordt te Antwerpen afgewikkeld). Een ander voorbeeld is Jan de Hase, stamvader van de gelijkna mige familie, die huwt met Jan- neke, de dochter van de Antwerpse tingieter Willem Braem. Vooral na 1585 worden de banden met Holland belangrijker. Dit blijkt uit een toenemende migratie van en naar dit gebied dat zich ontwik keld heeft tot het economische centrum van de Republiek. Een voorbeeld van migratie is Johannes van Fernij, geboren in 1654. Hij is vleeschhouwer van beroep. In 1681 treedt hij in Rotterdam in het hu welijk. Na zijn dood hertrouwt zijn weduwe in 1692 in dezelfde stad. Zijn dochter Maria van Fernij (1683-1736) onderhield ondanks het vroegtijdig overlijden van haar vader blijkbaar banden met zijn ge boortestad: in 1712 huwde zij Tou- sijn van Beijnen afkomstig uit Ber gen op Zoom. Een ander voorbeeld zijn de ge broeders Pieter, Johannes en An- thonij van Fernij. Anthonij (1613- voor 1682) wordt koopman te Rot terdam. Zijn nakomelingen vesti gen zich te Amsterdam en versprei den zich van daaruit over geheel Nederland. Pieter (1615-na 1675) vestigt zich te 's-Gravenhage en wordt daar vernield als koopman, winkelier of handelaar in zijde. Op het laatst van zijn leven is Pieter ac tief als schoolmeester. Johannes blijft te Bergen op Zoom, maar zijn zoon David (1643-1681) studeerde te Leiden, werd predikant en werd vervolgens beroepen door de Clas sis Walcheren voor de standplaats Ceylon (Sri Lanka). David heeft de zielzorg op dit eiland daadwerkelijk ter hand genomen en overleed er uiteindelijk 38 jaar jong. Een ander voorbeeld is de familie Udemans, die sterke banden on derhield met Zeeland. Cornelis Hendricx Udemans, kuiper van be roep, werd bij Janneke Adriaens de Vriese vader van 2 zonen Hendrik en Godefridus. Hendrik overleed kort na zijn huwelijk met Heijlke Willems en liet 1 zoon Cornelis (1598-na 1672) na. Cornelis Ude mans vestigt zich te Veere. Van be roep zilversmid genoot hij enige faam als letterkundige. Zijn oom Godefridus (1580/1581-1649) was predikant te Haamstede en Zierik- zee. Hij was een invloedrijk lid van de Dordse synode tijdens haar ver gaderingen in 1618 en 1619. Duidelijk is dat nogal wat leden van protestantse families in Bergen op Zoom kans zagen een loopbaan uit te bouwen in het welvarende deel van de Republiek. Mogelijk verklaart dit het langzaam teruglo pende aandeel van protestanten in de Bergse bevolking in de periode 165 0-1795. Ik wil echter ook enkele voorbeelden geven van families die het protestantisme verlaten en ka tholiek worden. Geloofsovergang Het eerste voorbeeld is de familie Moermans. Wouter Moermans, brouwer, en Willemijna Jaspers zijn de ouders van Jasper (1553/1554- 1633/1635) en Geeraert Moer mans. Jasper verblijft in 1591 als koopman te Ipswich, vanaf 1600 tot zijn dood woont hij te Rotter dam. Zijn broeder Geeraert blijft te Bergen op Zoom. Alhoewel de fa milie oorspronkelijk Nederduits Gereformeerd is, laten de nakome lingen van Geeraert zich na 1650 hoofdzakelijk katholiek dopen. Dit heeft echter geen nadelige gevol gen voor de welstand van de fami lie. Een deel verhuist uiteindelijk naar 's-Gravenhage en daar lukt het door een uitgekiende huwelijkspo litiek een adelijke titel te verwerven. Enkele leden mogen zich dan ook heer van Nieuw Strijen noemen. Een ander voorbeeld is de familie Verduit. Gedurende 3 generaties oefende deze familie een openbaar ambt uit: vorster en gezworen bos wachter van de buitenpoorterij (ge rechtsbode, tevens veldwachter). De laatste generatie. Jan Verduit (1644-1689), was gedurende de laatste jaren van het leven van zijn vader Adriaan Verduit (t rond 1668), vorster van het Oostkwartier, met als standplaats Oudenbosch. Daar leerde hij zijn vrouw Goortje Bartels, afkomstig uit Rucphen, kennen. Alhoewel Goortje katho liek was en bleef, werden alle kin deren uit huwelijk protestants ge doopt. Na de dood van haar echt genoot hertrouwt Goortje in 1690 met de eveneens katholieke Huij- brecht Cools. Nu ontstaat een ge zin waarin beide ouders katholiek zijn en zo worden de protestantse kinderen Verduit plotseling katho liek opgevoed: zoon Jacobus Ver duit (1684-1771) wordt de stamva der van de huidige familie Verduit te Bergen op Zoom. Rooms katholieken Jacobus Verduit, ondertussen ka tholiek geworden, huwde met Jo- sina van Bergen, dochter van Joris Govaerts van Bergen en Maria An- thonijs van Schilde. Haar vader af komstig van Borgvliet behoorde tot de kleine groep katholieken, die reeds in de periode kort na 1650 in de stad woonde en openlijk katho liek was. Hij bezat en bewoonde de boerderij het Hooghuis op de hoek van de Lindenbaan en het Hoog- huisstraatje. Zijn beide echtgeno ten zocht hij buiten de stad: Maria Wouters Kroon werd geboren in Essen, Maria Anthonijs van Schilde te Hoboken. Na de dood van Joris in 1701 hertrouwde Maria met Ja- 178 De Waterschans nr. 4 2002 cobus Bax, afkomstig uit een fami lie, die naargelang het uitkwam ka tholiek of protestants was. Zijn zus ter Anna was gehuwd met Jan Franken, de stamvader van de be kende hoveniersfamilie, terwijl broeder Jan de vader was van nota ris Adriaan Bax, een gewaardeerd en invloedrijk bestuurder in het Bergen op Zoom van de 18e eeuw. Ook de kinderen van Jacobus Ver duit en Josina van Bergen waren niet honkvast: zoon Jacobus jr. huwt te Oude Tonge met Anna Ma- rijnisse Kroone. Ook zijn broeder Gommert Verduit woont daar. Na de dood van hun ouders worden de 3 minderjarige kinderen van Ja cobus en Anna, Jan, Marijn en Eli sabeth Verduit, ondergebracht bij hun hoogbejaarde grootvader Jaco bus Verduit, waar zij opgroeien op zijn hoeve Het Hooftkwartier op Borgvliet. Deze 1-generatie uitstap naar Oude Tonge heeft er overigens toegeleid dat sommige auteurs de foutieve conclusie hebben getrok ken dat de familie Verduit van Zeeuwse oorsprong zou zijn. De ontwikkeling van de Bergse be volking kan uitstekend geïllustreerd worden aan de nakomelingen van bovengenoemde Marijn Verdull. Marijn vestigt zich te Nieuw Vosse- meer, van waaruit zijn nakomelin gen zich verspreiden over de regio (Oud Gastel, Roosendaal, Hooger- heide) en daarbuiten, 's-Graven- hage. Toch is het zo dat katholieke fami lies zich meer richten op de direkte omgeving van de stad. Daarbij spe len de banden met het afgesneden, katholieke deel van het hertogdom een belangrijke rol. Als voorbeeld kan de familie Coopmans dienen. De landbouwer Pieter Pieterse Coopmans overlijdt in 1694. Bij Adriaantje Cornelis Arnoldus was hij vader van Pieter, Cornelis, Jen- neke (gehuwd met Jan van Wesel (Wuustwezel!)), Michiel en Paulina (gehuwd met Pieter van Ieperen). Zoon Pieter huwt tweemaal: Maria de Bruijn en Anneke Cornelis Diet- vorst, de weduwe van Pieter Gele- ijns uit Essen. De ouders van An neke Dietvorst, Cornelis Jans Diet- vorst en Tanneke Peeters van Daal zijn afkomstig uit Loenhout. De zoon van Pieter Coopmans en An neke Cornelis Dietvorst: Pieter Coopmans huwt Anna van der Rij- sen, dochter van Cornelis van den Rijsen uit Kalmthout en Catharina Jans van Velthoven uit Wuustwezel. De volgende generatie, dochter Anna Coopmans, gehuwd met Cornelis Nuijten uit Essen is de stammoeder van de Bergse hove niersfamilie Nuijten. Dit voorbeeld laat duidelijk zien dat vooral verhuisd werd over kleine afstanden. In dit opzicht wa ren de boeren uit de buitenpoorte rij van de stad (het gebied buiten de stadswallen) minder mobiel dan de handels- en nijverheidsfamilies binnen de stad. Conclusie Eerst en vooral wil ik opmerken dat dit artikel gepoogd heeft aan de hand van een aantal voorbeelden te laten zien welke verschillen er zijn tussen groepen binnen de stad Bergen op Zoom in hun migratie patroon. Dit artikel is grotendeels gebaseerd op genealogisch onder zoek. Het is duidelijk dat voor een eindconclusie nader en uitgebrei der bronnenonderzoek noodzake lijk is. Maar toch tekenen zich enige contouren af die ik hier in enige stellingen kort wil samenvat ten. Deze stellingen zijn bedoeld als provocatie voor discussie en na der onderzoek. De handels- en nijverheidsfamilies onderhouden vooral verbindingen met de steden in Brabant, Holland en Zeeland en emigreren derhalve over relatief grote afstanden. De fa milies van landbouwers migreren vooral over korte afstanden en on derhouden hoofdzakelijk contac ten met de omliggende dorpen in het markiezaat en de Noorderkem pen. De geleidelijke verschuiving in de verdeling katholiek-protestant in Bergen op Zoom is het gevolg van een sluipend proces, waarbij protes tanten vooral emigreren en de vrij komende ruimte vooral door katho lieken wordt opgevuld. Bekering speelt in dit proces slechts een on dergeschikte rol. 1 79 Geraadpleegde literatuur - Komeel Slootmans, Bergen op Zoom, een stad als een huis, Europese Bibliotheek Zalt- bommel, 1974. - Charles de Mooij, Geloof kan Bergen ver zetten, Verloren, Hilversum, 1998. - LJ. Weijs, C.CJ. van der Watering, CJ.F Slootmans, Tussen hete vuren 11. Bijdragen tot de geschiedenis van het zuiden van Ne derland XIX, Stichting Zuidelijk Historisch Contact. Tilburg. 1970. - O. Schutte, De Vriese, De Nederiandsche Leeuw, CV1, 1989. kolom 228-336. - O. Schutte. Van Fernij, De Nederiandsche Leeuw, LXXXII. 1965, 274 ev. - O. Schutte. Brouwers, De Nederiandsche Leeuw, CIV, 1987, 409-486. - AJJ. van den Boom, FCJ. Wierckx, L.M.Th. van Bragt-Govaarts. Bergs Kwartierstalenboek. Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom, 1998.

Periodieken

De Waterschans | 2002 | | pagina 20