De Geschiedenis van Bergen op Zoom XV
De Waterschans nr. 4 2002
De Waterschans nr. 4 2002
1 86
Van Bestand tot Vrede 1621 -1648
1 8 7
zin, met de gereformeerden in au
gustus 1566 een akkoord: vanaf
september 1566 kunnen zij onder
voorwaarden hun geloof vrijelijk
belijden. De gedane concessies wa
ren vooral bedoeld om oproer in
de stad te voorkomen en de rust in
de stad te bewaren. Desondanks
nam de onrust toe. In maart 1567
herriep de markiezin het akkoord
en werd de uitoefening van de ge
reformeerde godsdienst verboden.
In mei 1567 liet de markiezin be
kend maken, dat alle gereformeer
den binnen drie dagen het Markie-
zaat dienden te verlaten. Meer dan
30 personen trokken daarop met
hun gezinnen naar elders, vooral
naar Zeeland, Steenbergen, Breda
of Engeland (18). In december 1567
komt het besluit van Filips II om
Jan IV postuum wegens majesteits
schennis te veroordelen en zijn
goederen verbeurd te verklaren
tot uitvoering. Van 1568 tot 1577
komt het Markiezaat door een zo
genaamde superintendent onder
rechtstreeks bestuur en beheer na
mens Filips II (19). Als gevolg van
de Pacificatie van Gent komt het
Markiezaat in 1577 in het bezit van
Margaretha van Merode, de nicht
en wettige erfgename van Jan IV
van Glymes.
Hierna is Guicciardini weer aan
het woord en sluit zijn behande
ling van het huis van de heren van
Bergen op Zoom als volgt afZijn
broeder M. Robert, een jonck ende
wel gheleert Heer, is Bisschop des
machtighen Bisdoms van Luyck
ende zijn neve Maximiliaen van
Berghen, Bisschop ende hertogh van
Camerijck..', waarmee tevens de be
schrijving van Bergen op Zoom
wordt afgesloten.
Maximiliaan van Bergen, zoon van
Disrnas, bastaard van Jan II, had
als kerkvorst een succesvolle loop
baan. In 1559 werd hij de eerste
aartsbisschop van Kamerijk en in
1563 tevens administrator van het
in oprichting zijnde bisdom Ant
werpen. Robert van Bergen, zoon
van An toon en broer van Jan IV
werd in 1557 bisschop van Fuik
(20).
Guicciardini's slotwoord
Het slotwoord van Guicciardini is
in alle drie de Italiaanse edities uit
1567, 1581 en 1588 en in de Ne
derlandse editie uit 1612 onveran
derd gehandhaafd (21). Ter afslui
ting van het eerste deel van dit ar
tikel geef ik graag het woord terug
aan Guicciardini. De laatste twee
volzinnen uit zijn slotwoord spre
ken voor zich. Aldus dan ghelesen
ende gheraept hebbende fallen kan
ten verscheydene kennissen ende
meyninghen heb deze webbe na my-
nen sin gheweven, ende (om de wa-
erheydt te segghen) met lust ende
vlyticheydt des geests ten eynde glie-
bracht in het openbaer, welck ten
minste den inwoonders van dese Ne
derlanden besonderlijck aenghe-
naem behoort te wesen, want ick met
nieuwe vonden ende behendicheden
de deure heb opghedaen ende den
wegh ghewesen alle den genen die
voorder sullen willen varen, hen sel-
ven ter eeren ende den gantschen
landen tot lof ende prijs. Deshalven
ick ten eersten den Almoghenden
Godt ende voorts alle deughdelijcke
ende gunstighe gheesten die my tot
den eynde des wercks toe behulpigh
zijn gheweest grootelijck dancke.
(wordt vervolgd)
Noten:
drs. G.A. Huijbregts
1. Het einde van het Twaalfjarig
Bestand
Het bestand van twaalf jaar bleek
toch te kort om het eens te worden
over een vredesverdrag. Het woord
was dus in 1621 weer aan de wa
pens. Heel wat lieden, vooral onder
de rijken boven de rivieren, zagen
trouwens verlangend uit naar de
oorlog. Met name de voorstanders
van een West Indische Compagnie
(WIC) vonden dat ze al lang genoeg
hadden gewacht. De Verenigde
Oostindische Compagnie (VOC)
maakte het goed. Meerdere kapi
taalkrachtige handelslieden wilden
voor de West ook wel een dergelijke
maatschappij oprichten. Die zou
zich dan meer speciaal met de
kaapvaart moeten bezighouden om
zo de vijand afbreuk te doen en er
zelf aan te verdienen. Het kapen
van Spaanse en Portugese schepen
die met suiker, brazielhout, tabak
en edele metalen beladen van Ame
rika onderweg waren naar Portugal
of Spanje kon een rijke buit opleve
ren. In 1580 was Portugal door
Spanje veroverd en zodoende was
laatstgenoemd land tevens in bezit
van de Portugese bezittingen in
Brazilië en Azië. Maar om te kun
nen kapen moest er oorlog zijn, an
ders was je een ordinaire zeerover.
Ook het transport en verhandelen
van negerslaven zou de WIC veel
geld opleveren. Zodra de strijd weer
uitbrak, werd de WIC opgericht. Zij
kreeg het handelsmonopolie op
Amerika en de Westkust van Afrika.
Middelburg werd een belangrijk be
stuurscentrum van de WIC en dat
droeg ertoe bij dat de Zeeuwse
hoofdstad haar tweede gouden
eeuw beleefde. Bergen op Zoom
deelde veel minder in de groeiende
welvaart. Het bestand had de stad
goed gedaan, dat wel. De terugge
keerde veiligheid, de wederopbouw
van West-Brabant, de drooglegging
van de polders en de verbetering
van de vestingwerken - het was im
mers maar een bestand - deden de
economie weer wat opleven. Veel
Bergenaren moeten echter met
schrik het einde van het bestand te
gemoet hebben gezien. Wachtte de
stad een nieuwe belegering? En de
boeren in het markiezaat, zouden
ze opnieuw moeten betalen aan al
lebei de partijen, om van overlast
bevrijd te blijven? Zonder sauve-
garde liep je altijd gevaar door een
troep soldaten gearresteerd te wor
den en dan maar wachten tot je
werd vrijgekocht of geruild tegen
een gevangene van de andere par
tij. Staatse troepen maakten jacht
op priesters, de Spaanse op predi
kanten.
Op 9 april liep het bestand af. Voor
Bergen op Zoom betekende dat te
vens een nieuwe heer, want Maria
Elisabeth I Clara van den Bergh
(1610-1633) moest prompt haar
markiezaat teruggeven aan prins
Maurits. Een katholieke dame aan
het hoofd van een grensgebied was
in de ogen van de Staten-Generaal
al te riskant. Zij herstelden daarom
zo spoedig mogelijk de situatie van
vóór 1609. Enkele maanden later
overleed Alberius van Oostenrijk.
Door zijn dood was het gedaan
met de zogenaamde zelfstandig
heid van de Zuidelijke Nederlan
den, want zijn huwelijk met Isa
bella van Spanje was kinderloos ge
bleven en volgens de overeenkomst
van 1598 kwamen de Nederlanden
in dat geval terug aan Spanje. Isa
bella bleef in Baissel, maar nu als
landvoogdes namens de Spaanse
koning. Korte tijd daarna overleed
Filips III (1598-1621). Zijn zoon
volgde hem op als Filips IV (1621-
1665).
De legerleiders Maurits en Spinola
stonden wederom tegenover elkaar.
Maurits mocht zijn leger van
30.000 man uitbreiden tot 48.000,
maar Spinola kreeg er 60.000. De
vraag was nu: wie begint er en
waar?
1. Lodovico Guicciardini. Beschrijvinghe van
alle de Neder-landen anderssins ghenoemt
NederDuytsland, Amsterdam 1612 (facsimile
Amsterdam 1968), pag. 110. In alle citaten
uit dit werk in dit artikel zijn de door Guic
ciardini gebruikte leestekens (schuine streep
en dubbele punt) weggelaten en in enkele
gevallen vervangen door een komma. In het
vervolg zal elke verwijzing naar dit werk on
geacht editie en vertaling worden aangeduid
met Beschrijving.
2. H. Deys, M. Franssen, V. van Hezik, F te
Raa en E. Walsmil, Guicciardini Mustratus,
De kaarten en prenten in Lodovico Guicciar
dini's Beschrijving van de Nederlanden, "t Goy-
Houten 2001, pag. 5. Zie voor een compleet
overzicht van alle uitgaven a.w. pag. 25-26.
3. De levensbeschrijving van Guicciardini is
gebaseerd op H. Deys e.a. a.w. pag 15 en
H.H. Zwager, Inleiding bij de herdruk in fac
simile van Beschrijvinghe van alle de Neder
landen door Lodovico Guicciardini uit 1612,
Amsterdam 1968, pag. 5-7.
4. Zie voor de Gouden Eeuw van Antwer
pen: J.A. van Houtte, Economische geschie
denis van de Lage Landen 800-1800, Bussum
1979, pag. 150-162.
5. Dr. J.Briels, De Zuidnederlandse immigra
tie 1572-1680, Bussum 1978, pag. 12-14.
6. J. 1. Israel, De Republiek 1477-1806, Frane-
ker, vijfde druk november 2001, pag. 339.
7. Ch. de Mooij, Geloof kan Bergen verzetten,
Hilversum 1998, pag. 117-119.
8. Het onderstaande is, tenzij anders is ver
meld, gebaseerd op H. van der Heijden en
K. Omen, De 'Beschrijving van de Nederlan
den' door Lodovico Guicciardini in het kader
van zijn tijd, tentoonstellingscatalogus, Alphen
aan de Rijn 2001, pag. 25-45.
9. Zie voor de verschillende theorieën: W.
van Ham, De stadsnaam Bergen op Zoom (2),
in: De Waterschans, nr.l 1984, pag. 28-31.
Zie voor de ontstaansgeschiedenis van de
Zoom: M. Vermunt, De Grebbe uitgediept, in:
De Waterschans nr.3 2000, pag. 103-110.
10. W. van Ham, Macht en gezag in het Mar
kiezaat, Hilversum 2000, pag. 25 en 33; E.
Hartel, Bergen op Zoom, proeve van een soci
aal-geografische stadsanalyse, Terborg 1961,
pag. 6: Komeel (CJ.E) Slootmans, Bergen op
Zoom, een stad als een huis, Bergen op
Zoom, eerste druk 1967, pag. 80.
11. CJ.F Slootmans, Paas- en Koudemarkten
te Bergen op Zoom, Tilburg 1985, 3e stuk,
pag. 1556-1570.
12. CJ.F Slootmans. Paas- en Koudemarkten
te Bergen op Zoom, Tilburg 1985, 2e stuk,
pag. 916 920. Zie voor de andere initiatie
ven: CJ.F Slootmans, Jan Metten Lippen,
Antwerpen 1945, pag. 376-3 8 6.
13. Zie voor de ligging van dit eiland: De
Waterschans, nr 1 2001, afbeelding pag. 14
en Van Ham 2000, a.w. pag. 44.
14. La Toison d'Or, tentoonstellingscatalogus,
Brugge 1962, pag. 41 nrs. 225 en 226.
15. Van Ham 2000, a.w. pag. 93.
16. H.FK. van Nierop, Van ridders tot regen
ten, 's-Gravenhage 1984, pag. 48. Zie ook
Marie-Ange Delen, Het hof van Willem van
Oranje, Amsterdam 2001, pag. .67-68.
17. Van Ham 2000, a.w. pag. 96-99.
18. Ch, de Mooij, a.w. pag. 152-153.
19. Van Ham 2000, a.w. pag. 142-143.
20. Van Ham 2000, a.w. pag. 94-95.
21. 11. van der Heijden en K. Omen, a.w. pag.
46.
Afb. 1. Slavenmarkt van de WIC in Mauritsstad in Brazilië. Mauritsstad lag in het
meest westelijke deel van Brazilië. Het gebied dat de WIC op de Portugezen had
veroverd kreeg de naam Nieuw-Holland; het WIC-gebied in Noord-Anterika heette
Nieuw-Nederland, hoofdstad Nieuw-Amsterdam (later New-York).
