De Waterschans nr. 4 2002
Aft).8. Slag op het Slaak in de windstille, door de maan verlichte nacht van 11112
september 1631. Schilderij van Simon de Vlieger (1601-1653). Overgenomen uit: J.
Sinke: Kroniek van de Roovere.
ontzetten probeerde Hendrik het
Staatse leger van Den Bosch weg te
lokken door de Veluwe te gaan
plunderen. Zelfs Amersfoort viel
hem in handen, maar de prins liet
zich niet verleiden en zette het be
leg voort. Het verlies van de stad
Wesel, de basis en voorraadschuur
van het Spaanse leger, dwong
Hendrik van den Bergh tot de te-
aigtocht. Tenslotte zat er voor Den
Bosch niets anders op dan met
Frederik Hendrik te gaan praten
over een overgave van de stad en zo
een plundering en een bloedbad te
voorkomen. Op 17 september 1629
had de uittocht van het garnizoen
plaats, een tijdje later gevolgd door
de priesters en kloosterlingen. Fre
derik Hendrik had graag de katho
lieken van Den Bosch de vrije uit
oefening van hun godsdienst toe
gestaan, maar in dit opzicht moest
hij wijken voor de predikanten. Al
leen de vrouwelijke religieuzen
mochten blijven en ontvingen zelfs
een pensioen, maar ze mochten
geen nieuwe leden toelaten. De
kerkelijke goederen vielen toe aan
de calvinisten. Het was opvallend
met hoeveel égards de prins en zijn
echtgenote de bisschop behandel
den.
6. De slag op het Slaak 1631.
In 1631 kreeg Frederik Hendrik
weer voldoende geld om aan een
grote onderneming te denken. Hij
overwoog om Brugge te gaan vero
veren in de hoop in de Zuidelijke
Nederlanden tegelijkertijd een op
stand uit te lokken. In het voorjaar
verzamelde de prins een leger bij
Emmerich, ver weg van het eigen
lijke doel om de tegenpartij in het
onzekere te laten. Op 26 mei stap
ten zijn soldaten in boten en voe
ren over de Waal naar IJzendijke in
Zeeuws-Vlaanderen, waar ze 31
mei aankwamen. Vandaar trok het
leger Vlaanderen binnen. Aanvan
kelijk ging het goed. De forten
langs het kanaal van Gent naar
Brugge bleken verlaten, maar aan
de overzijde van het kanaal wacht
ten de Spanjaarden met een groot
leger de invallers op.
Wat te doen? Een open veldslag
wagen? De 'Stedendwinger' aar
zelde en besloot tot de terugtocht.
De tegenpartij nam daarop het ini
tiatief over. Op 10 september voer
een Spaanse vloot van 78 schepen
met 5.500 matrozen en soldaten
aan boord onder aanvoering van
Johan Nassau-Siegen de haven van
Antwerpen uit. Een Spaans landle
ger onder leiding van Santa Cruz
verliet Eekeren en begaf zich via
Brecht en Wuustwezel naar
Roosendaal, Oudenbosch en Prin
senland (Dinteloord). Dit leger
kreeg nog versterking uit Breda.
Staatse troepen opereerden vanuit
Bergen op Zoom. Daar had Frede
rik Hendrik zijn hoofdkwartier ge
vestigd en zeventien compagnieën
samengetrokken. Het wemelde in
de stad van soldaten. De leiding
over de compagnieën lag in han
den van Frederik Maurits de la
Tour d'Auvergne, hertog van Bouil
lon (1605-1652). Zijn familienaam
zullen we nog meer tegenkomen in
de Bergse geschiedenis. De prins
liet de streek rond Willemstad en
Klundert onder water zetten en be
lette daarmee het verder oprukken
van de vijand.
Hoe ging het intussen met de
Spaanse vloot? Waar wilde die naar
toe? Het doel was het fort Oolt-
gensplaat om van daaruit de
nieuwe waterlinie Bergen op
Zoom-Willemstad over water aan te
vallen. De admiraal zeilde tussen
Zuid-Beveland en de Brabantse
Wal door naar de Oosterschelde,
waagde zich niet in de met forten
beschermde Eendracht, maar koos
de vaarroute om Tholen heen en
bereikte zo het Slaak, de waterweg
tussen St.-Philipsland en de slikken
van De Heen. Intussen trachtte de
Zeeuwse admiraal Marinus Hollare
ijlings voldoende schepen bijeen te
brengen om tegenstand te kunnen
bieden. Het werd een samenraapsel
van grote en kleine met kanonnen
uitgeruste boten en daarmee moest
de admiraal de veel grotere en be
ter bewapende Spaanse fregatten
het hoofd bieden.
Gelukkig voor hem waren de Span
jaarden niet vertrouwd met de on
diepten in de Zeeuwse wateren en
was het die 11de september wind
stil. Slap hingen de zeilen aan de
masten. De zwaardere Spaanse bo
dems liepen vast op de zandban
ken in het Slaak. Hollare profi
teerde van zijn lichtere en meer
wendbare schepen en van de hel
dere nacht. Het werd een ramp
voor de Spanjaarden. Zonder één
man te verliezen overmeesterde
Hollare in de nacht van 11-12 sep
tember nagenoeg de hele vloot en
nam hij ruim 4.700 soldaten en
matrozen krijgsgevangen. Die wer
den voorlopig opgesloten in de ruï
nes van Reinterswaal. De krijgsbuit
was enorm: een hele vloot met 188
kanonnen, 12.000 pond buskruit
en allerlei uitrustingsstukken. Het
Spaanse landleger zag geen heil in
een voortzetting van de strijd. De
soldaten staken hun kamp in brand
en trokken terug naar Antwerpen.
Grote vreugde uiteraard in stad en
land. Frederik Hendrik kon zich
gaan klaarmaken voor een tocht in
het komende jaar.
In oktober overleed Louis de Ket-
hulle (1565-1631), sinds 1619 mi
litair-gouverneur van Bergen op
Zoom. Op 28 oktober is hij met mili-
1 92
De Waterschans nr. 4 2002
stand zouden die heerlijkheden
worden teruggegeven aan de recht
matige bezitters, respectievelijk Ma
ria Mencia van Wittem en prins Fi-
lips Willem van Oranje, de oudste
zoon van Willem van Oranje. Aan
laatstgenoemde was Stad en Land
van Breda toegewezen volgens de
boedelscheiding na de dood van
de 'Vader des Vaderlands' in 1584.
Het lag voor de hand dat Maurits,
die toch al tegen vrede of bestand
was, deze keer niet meewerkte. Mede
daardoor schoven de Hoogmogende
Heren de kwestie voor zich uit.
Halverwege het vredesoverleg in
1608 kwam Albertus van Oostenrijk
met de eis, dat hij als hertog van
Brabant heel Staats-Brabant terug
wilde hebben. Maurits was daar
mordicus tegen. Ook Bergen op
Zoom schrok van die eis en zette
zich toen een tijdlang uitsluitend
in voor het behoud van de be
staande situatie.
Na de verovering van Breda door
Spinola in 1625 was Bergen op
Zoom weer vier jaar lang 'hoofd
stad' van Staats-Brabant. Dat veran
derde door de capitulatie van Den
Bosch (1629). Die plaats stond van
ouds in rang boven de markie-
zaatsstad. Na Leuven, Brussel en
Antwerpen gold ze als de vierde
hoofdstad van het hertogdom Bra
bant. De inwoners van Den Bosch
waren nagenoeg allemaal katho
liek. De nieuwe magistraatsleden
moesten van buiten konten, enke
len zelfs van buiten Brabant en dat
was feitelijk een schending van de
Blijde Inkomste. Nu moet gezegd
worden dat ook de nieuwe stadsbe
stuurders zich al gauw inspanden
om Staats-Brabant als achtste ge
west erkend te krijgen. Het bleek
evenwel erg moeilijk om de enkele
steden van Staats-Brabant op één
lijn te krijgen. Met name Bergen op
Zoom lag dwars. Toen 's-Bosch,
Grave, Willemstad, Bergen op Zoom
en deze keer ook Steenbergen ein
delijk op 8 augustus 1531 een ak
koord hadden bereikt en ook de
Bergse afgevaardigden burgemees
ter Thomas de Rouck en drossaard
Willem I van de Rijt hun instem
ming hadden betuigd, weigerde de
Bergse magistraat het te ratificeren.
De reden was de erkenning van
Den Bosch als kwartiershoofdstad
van Bataafs-Brabant. Vooral De
Rouck had het daar moeilijk mee.
Toch besloot het stadsbestuur op 1
december om tot ratificatie over te
taire eer in aanwezigheid van de men was de toezegging van 1588
prins en van de predikant Lamber- niet vergeten. De onderhandelin-
tus de Rijcke in de Grote Kerk be- gen rond 1608 over een vrede of
graven. Een fraai grafmonument wapenstilstand boden een mooie
herinnert daar nog altijd aan de gelegenheid om de Staten-Gene-
verdediger van de stad tijdens het raai te herinneren aan de toezeg-
beleg van Spinola. Twee dagen vóór ging. Deze keer was het niet Mau
de uitvaart benoemde Frederik rits die het initiatief nam, maar
Hendrik een nieuwe gouverneur, Breda. Samen met Bergen op
Charles Morgan 1575-1642). Zoom stelde het stadsbestuur een
verzoekschrift op en zocht daar-
7. Brabant zet zich andermaal in voor steun bij de overige Staatse
voor erkenning als achtste gewest. vestingsteden van Staats-Brabant:
Toen Bergen op Zoom bij het af- Grave, Steenbergen, Geertruiden-
scheid van Leicester op instigatie berg en Willemstad. Maurits
van Maurits pogingen deed om toonde deze keer minder interesse,
voor Staats-Brabant een zetel te hoewel hij toch eerste edele van
verwerven in de Staten-Generaal en Brabant was. Dat kwam onder
de Raad van State, werd de rnagi- meer doordat hij zowel het Markie-
straat tenslotte afgescheept met zaat als de Baronie in bezit had,
een vage belofte. Hoe vaag ook, maar bij een vrede of wapenstil-
Afb.9. Grafmonument van Louis de Kethulle na restauratie. Overgenomen uit: K,
Booij en W. van Ham: Grafmonumenten in de Grote of Sint-Gertrudiskerk te Bergen
op Zoom. De foto is van 1983.
1 93