De Waterschans nr. 4 2002 AJb.4. Stadswapen, omringd door wildemannen (links en rechts) en een wildevrouw (boven). Stadszegel 'ten zaken', tweede kwart veertiende eeuw, afdruk 1365 (Foto Regionaal Historisch Centrum Bergen op Zoom). Afb.5. Stadswapen, omringd door wildemannen (links en rechts) en een wildevrouw (boven). Stadszegel ten zaken', tweede kwart veertiende eeuw, afdruk 1374. Naar een tekening van Willem Juten, gepubliceerd in G.CA. Juten, 'Oud Bergen', Bulletin van den Oudheidkundigen Bond (Oudheidkundig Jaarboek) (1924) afb. 8. schouwen en als console van een van de zolderbalken in de tweede hal van het vijftiende-eeuwse, oude stadhuis aan de Grote Markt (afb. 3). Als wildeman verklede figuren traden op bij de stedelijke omme gangen en processies. Ook ontbra ken zij niet bij de landjuwelen, lan delijke schietwedstrijden van de schuttersgilden en toneelvoorstel lingen, georganiseerd door de re derijkerskamers. Bij vastenavond en andere feesten traden mannen op die in ruwe vachten gekleed wa ren, en als wildemannen de dolste streken konden uithalen. In 1497 was er een groot festival in Gent, waarvoor gilden uit de verre om trek aanwezig waren. De schutte rijen van Den Bosch en Bergen op Zoom hadden op hun praalwagens ook een wildeman met knots. Die van Bergen droeg bovendien het stadswapen (7). Beeldhouwwerk aan kerkgebou wen en stadhuizen vertoonde in veel steden de wildeman of wilde vrouw. Een goede opsomming gaf prof. C. Peeters, al zou deze wel licht nog verder uitgebreid kunnen worden. Aanleiding was zijn studie over de Sint-Janskathedraal te VI Ier- tergen bosch waar figuratieve sculp tuur vanaf de tweede helft van de veertiende eeuw aan de buitenzijde Ajb.6. Twee houten wildemannen met knots en omkranst stadswapen, vermoedelijk 18e eeuws. Raadzaal in het oude stadhuis (Foto Regionaal Historisch Centrum Bergen op Zoom). 154 De Waterschans nr. 4 2002 onder meer afbeeldingen omvatte van wildemannen en vrouwen in allerlei situaties. Die aan het koor toonde fierement sa virilité (hij liet trots zijn mannelijkheid zien). Gekuiste versies vervingen de ver weerde exemplaren bij restauraties van het kerkgebouw in 1910-1934 (8). Zegels werden in de Middeleeuwen gebruikt om de echtheid van docu menten te bevestigen. Wildeman nen en -vrouwen beeldde men dan af aan weerszijden van het schild om de lege ruimte op te vullen. Soms komt een wildeman alleen als zegelfiguur voor (9). Bergen op Zoom was wellicht een van de eer ste (misschien dé eerste) stad die twee wildemannen en een wilde vrouw in zijn zegels opnam. Een ta melijk gave afdruk uit 1365 laat zien dat zij geheel naakt en be haard waren (afb. 4). De mannen, te herkennen aan hun lange baar den, houden het schild aan weers kanten vast, de vrouw steunt het aan de bovenzijde (10). Willem Ju ten maakte in 1924 een tekening van een afdruk uit 1374, waarbij de geslachtskenmerken van vooral de laatstgenoemde sterk werden ver doezeld (afb. 5) (11). Eerdere zegels hadden naast het schild draken en een vogel vertoond. Het is niet dui delijk waarop deze keuze berustte. Naast de wildemannen waren dra ken populair, zeker in Brabant (12). Vlak bij Bergen op Zoom lag het Bergse Bos. Het terrein van de la tere binnenstad was in de jaren voor de stadwording, dus voor 1200, een bonte afwisseling van zand- en veengronden. Het had aanzienlijke hoogteverschillen bin nen een betrekkelijk klein gebied (13). Het lijkt niet moeilijk aan te nemen dat het bos zich in die tijd verder naar het noorden heeft uit gestrekt. De eerste ontginningen, gevolgd door de stedelijke ontwik keling, vonden dan letterlijk in het bos plaats. Wapenfiguur Ook in de heraldiek of wapen kunde gebruikte men de wildeman en zijn vrouwelijke partner, het meest als schilderhouderfs) (14). Dat waren doorgaans niet de oud ste afbeeldingen van wapens. Die beperkten zich tot het wezenlijke: het schild van de middeleeuwse ridder, dikwijls vergezeld van zijn helm met de bijbehorende versie ring, het helmteken. De wildeman- Afb. 7. Stadswapen met kroon en wildemannen, met op de achtergrond de haveningang (links) en een schip met de Brabantse vlag en de Bataafse Marinevlag. Allegorisch schilderij door Q. van Amelsfoort, symboliserende de stad Bergen op Zoom, 1805. 's-Hertogenbosch, Noordbrabants Museum (Foto G.Th. Delamarre). Afb.8. Volledig stadswapen op het bordes van het oude stadhuis. Beeldhouwwerk ca. 1938 (Foto Regionaal Historisch Centrum Bergen op Zoom). 1 55

Periodieken

De Waterschans | 2002 | | pagina 8