l
De Waterschans nr. 4 2002
Afb. 9. Een wildeman en een wildevrouw als schildhouders van het wapen van de
koning van Zweden. Houtsnede (1541). Naar Neubecker e.a., Heraldiek. Bronnen,
symbolen en betekenis (1977) blz. 198.
nen als schildhouders komen
vooral voor op zegels in de randen
van boekillustraties. Daarbij mag
men vooral denken aan de minia
turen en vroege drukken (15). Wat
er vooral veranderde was de afbeel
ding. In de late middeleeuwen was
de wildeman geheel en dicht be
haard, alleen zijn gezicht, handen
en voeten waren bloot. Zonder
schaamte beeldde men daarbij de
lichaamsdelen af die als kenmer
kend voor het geslacht gelden.
Door de klassieke kunst verdwijnt
de lichaamsbeharing geleidelijk,
behalve de soms nog lange baard.
In plaats daarvan komt om het
middel een gordel van groen loof,
die ook in de vorm van een krans
het hoofd bekroont. Meestal voert
de wildeman of vrouw een knots in
de hand; soms andere voorwerpen
die betrekking hebben op de figuur
in het wapenschild.
In de Nederlandse heraldiek rang
schikt men de wildeman onder de
'natuurlijke wapenfiguren'. Als de
wildeman of -vrouw bij wijze van
uitzondering geheel naakt voorko
men, dan slaat men doorgaans de
dekkleden van de helm om hun
heupen en dijen (16). In de provin
cie Drenthe voeren verschillende
gemeenten als schildhouders) de
wildeman(nen). Die wapens zijn
vanaf de jaren twintig van de vorige
eeuw verleend. Steeds was het mo
tief dat met de wildemannen de
oorspronkelijke bewoners van dit
aan voorhistorische vondsten zo
rijke gewest in beeld komen (17).
Moeilijker te achterhalen schijnt
de betekenis te zijn van de wilde
man als schildhouder van de Friese
stad Sneek. Sierksma veronder
stelde dat hij een 'oude Fries' moet
voorstellen (18). Op het wapen
schild van het Zeeuwse Veere be
kronen twee wildemannen met
knotsen de toren van de daarop af
gebeelde haveningang. Samen hou
den zij het wapenschild vast van de
heren van Borsselen, de stichters
van deze stad. Het ligt voor de
hand dat deze voorstelling aan een
stadszegel is ontleend.
Het wapen van Bergen op Zoom
kende na de Middeleeuwen een
soortgelijke ontwikkeling. De wil
devrouw viel weg, de wildemannen
verloren hun lichaamsbegroeiing
en kregen een lendenbekleding en
kransen op hun hoofd. Dit ensem
ble komt voor het eerst voor op
een penning die de stad na het be
leg van 1622 uitgaf om militairen
en burgers te belonen wegens hun
dappere gedrag bij de verdediging
(19). Met een geringe verandering
(aan de kroon) is dit het tegen
woordige gemeentewapen gewor
den. Eens bekroonde een wilde
man de top van de Bergse stad
huisgevel van 1611 (20).
Bergen op Zoom bleef met zijn wa
pen spelen. Interessant zijn twee
houten wildemannen (18e eeuw?),
met een omkranst stadswapen, die
tegenwoordig als versiering van de
raadzaal dienst doen (afb. 6). Een
zinnebeeldig schilderij door Quiri-
nus van Amelsfoort ging in 1805 de
vergaderzaal van het departemen
taal (provinciaal) bestuur in 's-Her-
togenbosch opsieren. Het moest de
stad Bergen op Zoom voorstellen
en geeft een aardige kijk op de ma
nier, waarop men in die tijd met de
heraldiek omging (afb. 7) (21). In
1873 kreeg het stadhuis een nieuw
bordes in 'neogotische' stijl, waarin
het stadswapen als reliëf was opge
nomen (22). Tegenwoordig bevindt
deze steen zich op de achterplaats
van het Markiezenhof, evenals de
twee leeuwenbeelden. In de jaren
dertig van de volgende eeuw vond
men het nodig dit typische pronk
stuk te vervangen door een nieuw
bordes. De steen met het nu sterk
verweerde stadswapen, uitgevoerd
in een veel slappere stijl, moest
weer, wind en grafittispuiters trot
seren (afb. 8). Een volwaardige te
genhangervan het Bergse wapen is
dat van 's-Hertogenbosch, waarop
zo dadelijk wordt teruggekomen.
156
De Waterschans nr. 4 2002
!!i'
Afb. 10.
Wildemannen als
schildhouders van
het stadswapen van
's-Hertogenbosch.
Houtsnede (1511).
Naar Smit, Het
wapen der stad
's-Hertogenbosch
De Brabantse Leeuw
15 (1966) blz. 85.
Buiten Nederland is het niet an
ders. Het koninkrijk Denemarken
voert als schildhouders twee wilde
mannen. Een wildeman en een wil
devrouw kwamen in die vorm ook
in Zweden voor (afb. 9). (23). Een
aantal gemeenten in België kent
een wildeman en/of vrouw als
schildhouder, bijvoorbeeld Antwer
pen en onze 'zusterstad' Ouden
aarde (24). In Groot-Brittannië
komt de wildeman bij enkele adels
geslachten ook in het wapenschild
voor, maar ook hier overheersen zij
als schildhouders (25). Als schild
houders kwamen wildemannen bo
vendien voor in de wapens van
voormalige Duitse vorstendommen
en provincies, het koninkrijk Pruisen
voorop. Tijdens het zogenaamde
Tweede Duitse Rijk' (1870-1918)
werd ook het rijkswapen ermee ge
sierd (26).
Antwerpen en Den Bosch
De wildeman is niet uniek voor
Bergen op Zoom. We noemden
reeds hiervoor enige steden in Ne
derland en België die wildeman
nen als wapendragers hebben.
Twee ervan lichten we eruit als leer-
voorbeeld en vergelijking: 's-Herto
genbosch en Antwerpen.
's-Hertogenbosch bewaart in haar
naam de vermelding van het 'bos
van de hertog' waarin de stad is
ontstaan. Wildemannen komen
voor als schildhouders van het
stadswapen op drukkerswerk vanaf
1511 (afb. 10). Het wapenensemble
maar kreeg pas in 1673 zijn defini
tieve vorm (op de kroon na). Vol
gens wat stijve rijksarchivaris Smit
hoort de wildeman in de 'kring der
grappenmakers en narren thuis'.
Als hij uitgelaten is, draagt hij als
een koning der zotten een uitge
rukte boom op de rechterschouder.
Met meer respect behandelde prof.
Peeters hem. In een uitvoerige bij
drage kreeg de wildeman als cul
tuurverschijning zijn volle aan
dacht (27).
In Antwerpen zijn de schildhou
ders, een wildeman en een wilde
vrouw, beiden bewapend met een
knots, pas uit de vijftiende eeuw
bekend (afb. 11). Veel aandacht
wordt er in de literatuur niet aan
besteed (28). Toch heeft ook Ant
werpen zijn reuzenlegenden. Een
rederijker uit de tweede helft van
de vijftiende eeuw vatte die samen
in één gedicht. De held Brabo(en)
zou de reus Antigoen of Antigoon
hebben overwonnen. De reus eiste
tol van ieder die de Schelde wilde
oversteken. Brabo sloeg hem zijn
kop en rechterhand af. De hand
wierp hij in de Schelde (29). Van
daar de naam 'Handwerpen', later
Antwerpen. Deze hand werd een
teken van de stad en prijkt in twee
voud in het stadswapen (30).
Brabo, voorgesteld als een Ro
meins krijger, prijkt nog steeds op
de bekroning van de put (putkevie
die vroeger voor het stadhuis op de
Grote Markt stond, tegenwoordig
op de Handschoenmarkt. Hij wordt
toegeschreven aan de beroemde
kunstenaar Quinten Matsijs (31).
Het beeld van de held stond ook in
de bovenste nis van het 'nieuwe'
Antwerpse stadhuis (1561-1564). In
1587 verving men dit door een Ma
riabeeld (32). In datzelfde jaar
moest nog een andere wildeman
het ontgelden: deze stond, uitda
gend met zijn geslacht pronkend,
op een doorgang in het oudste ge
deelte van het Steen (ca. 1200-
1225). Het naakte beeldje werd Se-
mini (zaadman) genoemd en ging
nog in de zestiende eeuw door als
een vruchtbaarheidssymbool. Voor
de preutsheid van ijverige gelovi
gen was het ventje te scandaleus om
[te] sien. Onder invloed van de pa
ters jezuïten hakte men het irritante
lichaamsdeel af en verminkte de
rest van de gestalte tot hij bijna on
herkenbaar was (33). Maar vrij
heidszin laat zich zo maar niet on
derdrukken. Met een aanzienlijke
bijdrage van August Nottebohm
richtte de stad in 1887 een bronzen
Brabofontein voor het stadhuis op.
De bekroning vormt Brabo, die de
hand werpt. Het is een sierlijke
naakte mannenfiguur, dé blikvan
ger van het trotse stadsplein (34).
Tenslotte
Bij alle aandacht voor de wildeman
nen vergeten we haast het eigenlijke
stadswapen dat nu kennelijk als ste
delijk embleem in de vergeethoek
dreigt te geraken. Dat wapen bestaat
uit een schild met drie schuinkruis-
jes, verrijkt met drie sprekende
bergtoppen. Meer dan zeven eeu
wen oud (de bergen iets jonger) is
het een wapen waarop men eigen
lijk trots hoorde te zijn. Alleen de
bergen, de laatste toevoeging aan
het schild, komen in het nieuwe
logo voor als flauwe heuveltjes.
Vraagt men de historicus op de
man af wat daarvan te denken dan
moet hij eerlijk zeggen dat het een
vrij summier geheel is. Vooral de
eenzame wildeman met zijn afge
zaagde 'ermke' mag tijdens de Vas-
tenavend zeker op hilariteit kunnen
rekenen. Wapenkundigen plegen
zich nogal op te winden bij het ver
vangen van de aloude emblemen
door moderne prullaria. Vaak zijn
15 7