l De Waterschans nr. 4 2002 Afb. 9. Een wildeman en een wildevrouw als schildhouders van het wapen van de koning van Zweden. Houtsnede (1541). Naar Neubecker e.a., Heraldiek. Bronnen, symbolen en betekenis (1977) blz. 198. nen als schildhouders komen vooral voor op zegels in de randen van boekillustraties. Daarbij mag men vooral denken aan de minia turen en vroege drukken (15). Wat er vooral veranderde was de afbeel ding. In de late middeleeuwen was de wildeman geheel en dicht be haard, alleen zijn gezicht, handen en voeten waren bloot. Zonder schaamte beeldde men daarbij de lichaamsdelen af die als kenmer kend voor het geslacht gelden. Door de klassieke kunst verdwijnt de lichaamsbeharing geleidelijk, behalve de soms nog lange baard. In plaats daarvan komt om het middel een gordel van groen loof, die ook in de vorm van een krans het hoofd bekroont. Meestal voert de wildeman of vrouw een knots in de hand; soms andere voorwerpen die betrekking hebben op de figuur in het wapenschild. In de Nederlandse heraldiek rang schikt men de wildeman onder de 'natuurlijke wapenfiguren'. Als de wildeman of -vrouw bij wijze van uitzondering geheel naakt voorko men, dan slaat men doorgaans de dekkleden van de helm om hun heupen en dijen (16). In de provin cie Drenthe voeren verschillende gemeenten als schildhouders) de wildeman(nen). Die wapens zijn vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw verleend. Steeds was het mo tief dat met de wildemannen de oorspronkelijke bewoners van dit aan voorhistorische vondsten zo rijke gewest in beeld komen (17). Moeilijker te achterhalen schijnt de betekenis te zijn van de wilde man als schildhouder van de Friese stad Sneek. Sierksma veronder stelde dat hij een 'oude Fries' moet voorstellen (18). Op het wapen schild van het Zeeuwse Veere be kronen twee wildemannen met knotsen de toren van de daarop af gebeelde haveningang. Samen hou den zij het wapenschild vast van de heren van Borsselen, de stichters van deze stad. Het ligt voor de hand dat deze voorstelling aan een stadszegel is ontleend. Het wapen van Bergen op Zoom kende na de Middeleeuwen een soortgelijke ontwikkeling. De wil devrouw viel weg, de wildemannen verloren hun lichaamsbegroeiing en kregen een lendenbekleding en kransen op hun hoofd. Dit ensem ble komt voor het eerst voor op een penning die de stad na het be leg van 1622 uitgaf om militairen en burgers te belonen wegens hun dappere gedrag bij de verdediging (19). Met een geringe verandering (aan de kroon) is dit het tegen woordige gemeentewapen gewor den. Eens bekroonde een wilde man de top van de Bergse stad huisgevel van 1611 (20). Bergen op Zoom bleef met zijn wa pen spelen. Interessant zijn twee houten wildemannen (18e eeuw?), met een omkranst stadswapen, die tegenwoordig als versiering van de raadzaal dienst doen (afb. 6). Een zinnebeeldig schilderij door Quiri- nus van Amelsfoort ging in 1805 de vergaderzaal van het departemen taal (provinciaal) bestuur in 's-Her- togenbosch opsieren. Het moest de stad Bergen op Zoom voorstellen en geeft een aardige kijk op de ma nier, waarop men in die tijd met de heraldiek omging (afb. 7) (21). In 1873 kreeg het stadhuis een nieuw bordes in 'neogotische' stijl, waarin het stadswapen als reliëf was opge nomen (22). Tegenwoordig bevindt deze steen zich op de achterplaats van het Markiezenhof, evenals de twee leeuwenbeelden. In de jaren dertig van de volgende eeuw vond men het nodig dit typische pronk stuk te vervangen door een nieuw bordes. De steen met het nu sterk verweerde stadswapen, uitgevoerd in een veel slappere stijl, moest weer, wind en grafittispuiters trot seren (afb. 8). Een volwaardige te genhangervan het Bergse wapen is dat van 's-Hertogenbosch, waarop zo dadelijk wordt teruggekomen. 156 De Waterschans nr. 4 2002 !!i' Afb. 10. Wildemannen als schildhouders van het stadswapen van 's-Hertogenbosch. Houtsnede (1511). Naar Smit, Het wapen der stad 's-Hertogenbosch De Brabantse Leeuw 15 (1966) blz. 85. Buiten Nederland is het niet an ders. Het koninkrijk Denemarken voert als schildhouders twee wilde mannen. Een wildeman en een wil devrouw kwamen in die vorm ook in Zweden voor (afb. 9). (23). Een aantal gemeenten in België kent een wildeman en/of vrouw als schildhouder, bijvoorbeeld Antwer pen en onze 'zusterstad' Ouden aarde (24). In Groot-Brittannië komt de wildeman bij enkele adels geslachten ook in het wapenschild voor, maar ook hier overheersen zij als schildhouders (25). Als schild houders kwamen wildemannen bo vendien voor in de wapens van voormalige Duitse vorstendommen en provincies, het koninkrijk Pruisen voorop. Tijdens het zogenaamde Tweede Duitse Rijk' (1870-1918) werd ook het rijkswapen ermee ge sierd (26). Antwerpen en Den Bosch De wildeman is niet uniek voor Bergen op Zoom. We noemden reeds hiervoor enige steden in Ne derland en België die wildeman nen als wapendragers hebben. Twee ervan lichten we eruit als leer- voorbeeld en vergelijking: 's-Herto genbosch en Antwerpen. 's-Hertogenbosch bewaart in haar naam de vermelding van het 'bos van de hertog' waarin de stad is ontstaan. Wildemannen komen voor als schildhouders van het stadswapen op drukkerswerk vanaf 1511 (afb. 10). Het wapenensemble maar kreeg pas in 1673 zijn defini tieve vorm (op de kroon na). Vol gens wat stijve rijksarchivaris Smit hoort de wildeman in de 'kring der grappenmakers en narren thuis'. Als hij uitgelaten is, draagt hij als een koning der zotten een uitge rukte boom op de rechterschouder. Met meer respect behandelde prof. Peeters hem. In een uitvoerige bij drage kreeg de wildeman als cul tuurverschijning zijn volle aan dacht (27). In Antwerpen zijn de schildhou ders, een wildeman en een wilde vrouw, beiden bewapend met een knots, pas uit de vijftiende eeuw bekend (afb. 11). Veel aandacht wordt er in de literatuur niet aan besteed (28). Toch heeft ook Ant werpen zijn reuzenlegenden. Een rederijker uit de tweede helft van de vijftiende eeuw vatte die samen in één gedicht. De held Brabo(en) zou de reus Antigoen of Antigoon hebben overwonnen. De reus eiste tol van ieder die de Schelde wilde oversteken. Brabo sloeg hem zijn kop en rechterhand af. De hand wierp hij in de Schelde (29). Van daar de naam 'Handwerpen', later Antwerpen. Deze hand werd een teken van de stad en prijkt in twee voud in het stadswapen (30). Brabo, voorgesteld als een Ro meins krijger, prijkt nog steeds op de bekroning van de put (putkevie die vroeger voor het stadhuis op de Grote Markt stond, tegenwoordig op de Handschoenmarkt. Hij wordt toegeschreven aan de beroemde kunstenaar Quinten Matsijs (31). Het beeld van de held stond ook in de bovenste nis van het 'nieuwe' Antwerpse stadhuis (1561-1564). In 1587 verving men dit door een Ma riabeeld (32). In datzelfde jaar moest nog een andere wildeman het ontgelden: deze stond, uitda gend met zijn geslacht pronkend, op een doorgang in het oudste ge deelte van het Steen (ca. 1200- 1225). Het naakte beeldje werd Se- mini (zaadman) genoemd en ging nog in de zestiende eeuw door als een vruchtbaarheidssymbool. Voor de preutsheid van ijverige gelovi gen was het ventje te scandaleus om [te] sien. Onder invloed van de pa ters jezuïten hakte men het irritante lichaamsdeel af en verminkte de rest van de gestalte tot hij bijna on herkenbaar was (33). Maar vrij heidszin laat zich zo maar niet on derdrukken. Met een aanzienlijke bijdrage van August Nottebohm richtte de stad in 1887 een bronzen Brabofontein voor het stadhuis op. De bekroning vormt Brabo, die de hand werpt. Het is een sierlijke naakte mannenfiguur, dé blikvan ger van het trotse stadsplein (34). Tenslotte Bij alle aandacht voor de wildeman nen vergeten we haast het eigenlijke stadswapen dat nu kennelijk als ste delijk embleem in de vergeethoek dreigt te geraken. Dat wapen bestaat uit een schild met drie schuinkruis- jes, verrijkt met drie sprekende bergtoppen. Meer dan zeven eeu wen oud (de bergen iets jonger) is het een wapen waarop men eigen lijk trots hoorde te zijn. Alleen de bergen, de laatste toevoeging aan het schild, komen in het nieuwe logo voor als flauwe heuveltjes. Vraagt men de historicus op de man af wat daarvan te denken dan moet hij eerlijk zeggen dat het een vrij summier geheel is. Vooral de eenzame wildeman met zijn afge zaagde 'ermke' mag tijdens de Vas- tenavend zeker op hilariteit kunnen rekenen. Wapenkundigen plegen zich nogal op te winden bij het ver vangen van de aloude emblemen door moderne prullaria. Vaak zijn 15 7

Periodieken

De Waterschans | 2002 | | pagina 9