Bergen op Zoom en Guicciardini's
'Beschrijvinghe van alle de Neder-landen'
Berg he op zoom
De Waterschans nr. 1 2003
(deel 2 EN slot)
De Waterschans NR. 1 2003
Guicciardini's Beschrijving
In het eerste deel van dit artikel
(zie De Waterschans nr. 4 2002, pag.
180-186) heb ik uitvoerig aandacht
besteed aan Lodovico Guicciardini
(1521-1589), zijn Beschrijving van
de Nederlanden in het algemeen
en die van het 'Marckgraefscliap
van Berghen' in het bijzonder over
eenkomstig de in 1612 door Wil
lem Blaeu uitgegeven eerste Ne
derlandse editie van de voor het
eerst in 1567 verschenen Descrit-
tione di tutti i Paesi Bassi, altrimeti
detti Germania inferiore (1).
In het eerste deel heb ik al gewe
zen op de enorme populariteit van
Guicciardini's Beschrijving. In de
periode tussen 1567 en 1662 ver
schenen er 26 geïllustreerde edities
in verschillende formaten in het
Italiaans, Latijn, Frans, Duits en
Nederlands. Aan het succes van de
Beschrijving hebben de daarin op
genomen houtsneden en kopergra-
C.P. Iriks
vures van kaarten, stadsplattegron
den en stadsgezichten ongetwijfeld
een belangrijke bijdrage geleverd.
In de loop van de jaren heeft dit
geresulteerd in honderden kaarten
van de Zeventien Provinciën en
stadsplattegronden en -gezichten
van de belangrijkste steden van de
toenmalige Nederlanden. Ook nu
nog kent iedereen wel de overbe
kende stadsplattegrond van Bergen
op Zoom naar die van Braun en
Hogenberg die in een aantal edi
ties van de Beschrijving is opgeno
men. In totaal zijn er in de ver
schillende edities van de Beschrij
ving 5 verschillende prenten (4
stadsplattegronden en 1 stadsge
zicht) van Bergen op Zoom opge
nomen.
In dit deel van het artikel komen
de prenten van Bergen op Zoom
en de edities van de Beschrijving
waarin zij voorkomen, aan de orde.
De prenten van Bergen op Zoom in
de Beschrijving
Door het verschijnen van het boek
Guicciardini Illustraties is het moge
lijk precies aan te geven in welke
complete, geïllustreerde en origi
nele al dan niet vertaalde edities
van de Beschrijving de prenten van
Bergen op Zoom zijn opgenomen.
Aan de hand van dit boek kan het
volgende overzicht worden gege
ven (2).
Stadsplattegrond naar
Braun en Hogenberg.
De bekendste prent van Bergen op
Zoom in de Beschrijving van Guic
ciardini is wel de stadsplattegrond
naar die uit Civitates Orbis Terrarum
van Braun en Hogenberg uit 1581,
die op zijn beurt weer is gebaseerd
op die van Jacob van Deventer uit
ca. 1560.
Dat de stadsplattegronden van Ja
cob van Deventer als belangrijke
bron hebben gediend voor Braun
en Hogenberg ligt zeer voor de
hand, aangezien Van Deventer met
zijn in opdracht van Filips II ver
vaardigde stadsplattegronden in
1572 uitgeweken was naar Keulen,
waar Braun en Hogenberg hun
drukkerij hadden (3). Aangezien
het maken van een geheel nieuwe
prent een kostbare en tijdrovende
zaak was, was het niet ongebruike
lijk om bestaande prenten na te
graveren of bestaande koperplaten
- al dan niet bijgewerkt - opnieuw
te gebruiken. De stadsplattegron
den, die Christoffel Plantijn voor
zijn in 1582 en 1588 verschenen
edities van de Beschrijving naar die
van Braun en Hogenberg heeft ge
kopieerd, hebben het typische
Braun en Hogenberg uiterlijk, zo
als het op de prent weergeven van
personen, in fraaie zestiende
eeuwse kledij gestoken. Deze deco
ratie is overigens met een zeer spe
ciale bedoeling aangebracht, welke
Georg Braun zelf in zijn voor
woord bij de Civitates Orbis Terra-
li w>
V I "ff*!
Afb.l. Detail van de stadsplattegrond van Bergen op Zoom uit ca. 1560 door Jacob
van Deventer. Deze stadsplattegrond heeft model gestaan voor de stadsplattegrond van
Braun en Hogenberg uit 1581 (WA. van Ham, Bergen op Zoom in kaart gebracht,
tentoonstellingscatalogus, Bergen op Zoom 1981, pag. 9).
3 2
Technische beschrijving stadsplatte
grond 'Plantijn'
- Kopergravure.
- 16,5 x 24 cm.
- Stadsplattegrond noorden boven.
- Berghen op Zoom met punt in car
touche boven links van het mid
den.
- Wapen van Jan IV van Glymes
linksboven.
- Stadswapen rechtsboven.
- Schoenen van de man midden on
der los van elkaar.
- Keerzijde blanco.
- Tweede staat: als voren rechtson
der genummerd 12.
- Edities (folio):
- Plantijn 1582 (Frans) eerste of
tweede staat.
- Plantijn 1588 (Italiaans) tweede
staat.
- Referentie Guicciardini Illustratus:
Bergen op Zoom-1.1 en -1.2 pag.
155.
Afb.3. De stadsplattegrond Plantijnin de tweede staat. Let vooral op de punt achter
Bergen op Zoom in de cartouche en het nummer 12 rechtsonder. De gelijkenis met de
stadsplattegrond van Braun en Hogenberg is onmiskenbaar (Guicciardini Illustratus,
pag. 155).
Cornelis Claesz. liet voor zijn
Franse editie van de Beschrijving
in 1609, die blijkbaar speciaal ver
vaardigd is ter gelegenheid van de
sluiting van het Twaalfjarig Bestand
op 9 april 1609, alle door Plantijn
gebruikte prenten nagraveren. Deze
kopieën zijn soms zo nauwkeurig
nagevolgd, dat op speciale details
gelet moet worden, wil men het
verschil tussen beide versies kun
nen vaststellen. De prenten van
rum aan de lezer uiteenzet. Het is
weliswaar heel mooi de plattegron
den van zoveel belangrijke steden
met hun beschrijvingen aan het
publiek bekend te maken, maar er
is echter een garantie nodig om ze
uit de handen van de grote 'vijan
den van de christenheid' te hou
den. Zo'n garantie geven nu deze
fraai uitgedoste figuren. Het is de
Turken immers, zo schrijft Braun,
verboden gebeeldhouwde of ge
schilderde afbeeldingen van men
sen te aanschouwen! (4).
De naar Braun en Hogenberg ver
vaardigde stadsplattegrond komt in
de diverse edities van de Beschrij
ving in twee versies voor; van elke
versie is er een zogenaamde tweede
staat bekend. De eerste versie, die
door de auteurs van Guicciardini Il
lustratus prozaïsch wordt aange
duid met Bergen op Zoom-1.1 voor
de eerste en Bergen op Zoom-1.2
voor de tweede staat, zal ik in het
veivolg aanduiden als stadsplatte
grond 'Plantijn'. De tweede staat is
rechtsonder genummerd met 12.
De eerste staat is niet genummerd.
De stadsplattegrond 'Plantijn' komt
zowel in de eerste als tweede staat
voor in de door Christoffel Plantijn
in 1582 uitgegeven Franstalige edi
tie en in de eerste staat in de door
hem in 1588 uitgegeven Italiaanse
editie van de Beschrijving. Het be
treft hier edities in folio-formaat.
Ajb.2. Stadsplattegrond van Braun en Hogenberg uit 1581. Deze stadsplattegrond is
door Plantijn gekopieerd voor zijn edities van de Beschrijving uit 1582 en 1588 (WA.
van Ham, Bergen op Zoom in kaart gebracht, tentoonstellingscatalogus, Bergen op
Zoom 1981, pag. 14).
3 3
BER.GA. 3/i.-
dijr jÉ7.\
in A-J--Z j
